Ο τίτλος του άρθρου αναφέρεται χιουμοριστικά -αν δεν το καταλάβατε ήδη- στο γνωστό σκετς των Monty Python από την ταινία Life of Brian, όπου μια ομάδα Εβραίων συζητούν για τη ρωμαϊκή κατοχή που υφίστανται και αν τελικά οι Ρωμαίοι έχουν κάνει κάτι στ’ αλήθεια για αυτούς. Αναδύεται χιουμοριστικά η πολυπλοκότητα σχέσεων ακόμη όπως και αυτή καταπιεζόμενου-καταπιεστή.
Οι Ρωμαίοι ήταν κατακτητές μεν, αλλά έχτισαν υδραγωγεία, καθάρισαν την πόλη και διάφορα άλλα που οι σπαρταριστοί χαρακτήρες των Monty Python συνειδητοποιούν ένα προς ένα. Όμως ο αρχηγός της ομάδας, καθώς τα παραδέχεται όλα αυτά ένα προς ένα, αναφωνεί με έμφαση”Καλά όλα αυτά, ναι, αλλά τι έχουνε κάνει οι Ρωμαίοι στ’ αλήθεια για εμάς;”.
Κάπως έτσι μπορεί να αναρωτηθεί κανείς για τις θρησκείες και για τους θεούς. Πώς προέκυψαν και τι τελοσπάντων χρησιμότητα είχαν; Ειδικά για έναν άθεο σαν κι εμένα μπορεί το ερώτημα να φαντάζει αναπάντητο. Τι αξία έχει μια πίστη σε κάτι που δεν υπάρχει; Τι αξία έχει η ενασχόλησή μας με αυτή την πίστη και μάλιστα με τρόπο που να απαιτεί κόπο, χρόνο, χρήμα και μάλιστα ιστορικά να έχει προκαλέσει τόσα δεινά, πχ μισαλλοδοξία, καταπίεση, πόνο, θάνατο; Λοιπόν, τι έχει κάνει στ’ αλήθεια ο θεός για εμάς;
Υπάρχουν δύο θεωρίες. Η πρώτη εκφράζεται από τον εξελικτικό βιολόγο Richard Dawkins στο The God Delusion. Εξελικτικά φυσικά! Οι άνθρωποι έχουμε την τάση να αποδίδουμε αιτίες και σκοπούς στα πάντα προσπαθώντας να εξηγήσουμε και να καταλάβουμε τον κόσμο γύρω μας. Αναζητώντας αιτίες σε φυσικά φαινόμενα δεκάδες και εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν είδαμε σε αυτά φανταστικές οντότητες που τα προκαλούν και τις ονομάσαμε θεούς. Γύρω από αυτούς δημιουργήθηκαν θρησκείες.
Ταυτόχρονα οι άνθρωποι έχουμε την τάση να συνδεόμαστε με άλλους ανθρώπους και ειδικά με αυτούς που μας έχουν αναθρέψει. Στρεφόμαστε σε αυτούς για επιβίωση και βοήθεια σε μεγάλο μέρος της ζωής μας. Σε αυτούς δείχνουμε σεβασμό και υποχωρητικότητα. Δεχόμαστε αυτά που μας διδάσκουν και μας διδάσκουν τις δεισιδαιμονίες που προαναφέρθηκαν.
Έτσι αυτές οι δεισιδαιμονίες επιβιώνουν στις χιλιετίες και μέχρι σήμερα, παρόλο που -τεράστια έμφαση εδώ- αυτό το χαρακτηριστικό δε μας δίνει κάποιο πλεονέκτημα. Και δε μας δίνει κάποιο πλεονέκτημα γιατί ο Dawkins και οι New Atheists γενικά πιστεύουν ότι η θρησκεία α) έχει κόστος στη διαχείριση και εξέλιξή της, θέλει προσευχές, ναούς, αφιέρωση προσωπικού και ομαδικού χρόνου κλπ και β) έχει προκαλέσει χίλια μύρια δεινά στην ανθρωπότητα, πολέμους, διχασμούς, καταπιέσεις κλπ.
Η άλλη θεωρία έρχεται από τον εξελικτικό ψυχολόγο Johnathan Haidt στο The Righteous Mind. Παρεπιπτόντως και τα δύο αυτά βιβλία είναι υποδείγματα καθαρής και ορθολογικής γραφής. Ειδικά το τελευταίο είναι και αποκαλυπτικό στο πώς ο νους μας εξελίχθηκε να σκέφτεται ηθικά. Ηθικά! Η λεπτομέρεια που ο Haidt λέει πως διέφυγε από το Dawkins.
Λέει, λοιπόν, ο Haidt, συμφωνώντας αρχικά, πως, πράγματι, οι πολύ μακρινοί μας πρόγονοι ανέπτυξαν την τάση να αναζητούν σκοπό και αιτία στα πράγματα και έτσι εύκολα αναπτύχθηκαν οι δεισιδαιμονικές θεότητες, εξηγώντας έτσι την αφιλόξενη για τον πρωτόγονο άνθρωπο φύση. Αυτές οι θεότητες ήταν αρχικά μάλλον βάρβαρες και χωρίς σκοπό. Υπήρχαν επειδή αυτό έδινε μια εξήγηση. Δεν ήταν κατανάγκην καλές ή κακές ή μπορεί να ήταν καλές και κακές ανάλογα με το ποιο φαινόμενο εξηγούσαν. Ο ήλιος είναι κάτι καλό αλλά ο κεραυνός κάτι επικίνδυνο κοκ.
Όμως ταυτόχρονα ο πρωτόγονος άνθρωπος άρχισε να αναπτύσσει και στοιχεία ηθικής που του επέτρεψαν να συνεργάζεται με άλλους ανθρώπους σε ομάδες. Αμοιβαιότητα, επιβράβευση, τιμωρία. Μπορεί αυτά να μας μοιάζουν στοιχειώδη όμως είναι ρηξικέλευθα στοιχεία προόδου από την προηγούμενη κατάσταση του ζώου. Η ηθική τον βοήθησε να περάσει από τη αγέλη, που απλά επιβιώνει σε μεγάλα μπουλούκια, σε ομάδες με κοινούς σκοπούς.
Η θρησκεία και οι θεοί της άρχισαν να γίνονται πλέον όχι απλά εξηγήσεις των φυσικών φαινομένων αλλά και οι πνευματικοί τοποτηρητές της ηθικής. Η ηθική τρόπον τινά θεσμοθετήθηκε πάνω στα πρόσωπα των θεών, οι οποίοι μετεξελίχθηκαν και δεν ήταν πλέον πρωτόγονες δεισιδαιμονικές φιγούρες αλλά ηθικοί ταγοί. Επιπλέον όλα τα κοινωνικά στοιχεία που αναπτύχθηκαν από τη θρησκεία, όπως τελετές, τέχνες κλπ λειτούργησαν συγκολλητικά στις σχέσεις των ατόμων ανάμεσα στις ομάδες τους. Και οι θρησκείες που το κατάφεραν αυτό ισχυρότερα επικράτησαν των άλλων, όχι μόνο με βίαιες συγκρούσεις αλλά και με τρόπους πολιτισμικής επικράτησης.
Παράλληλα, δηλαδή, με τη φυσική επιλογή της θεωρίας της εξέλιξης του Δαρβίνου, που λειτουργεί σε επίπεδο ατόμου, λειτουργεί και μια φυσική επιλογή σε επίπεδο ομάδας. Αυτό είναι κάτι που -εξηγεί ο Haidt- θεωρούσαμε μάλλον λάθος ή το αποδίδαμε αυτόματα και συνεκδοχικά και πάλι στη φυσική επιλογή σε επίπεδο ατόμου όπως αυτή λειτουργεί όταν το άτομο βρίσκεται μέσα σε μια ομάδα. Όμως ήταν κάτι που είχε προβλέψει και ο ίδιος ο Δαρβίνος και τελικά το πιθανότερο είναι ότι πράγματι ισχύει.
Έτσι λοιπόν η θρησκεία αποκτά περισσότερο λειτουργική εξελικτική αξία. Εξηγείται και δε μένει ένα οξύμωρο που επιβίωσε ενώ δε θα έπρεπε. Δεν είναι απλά ένα βάρος, ένα κατάλοιπο αντί ένα πλεονέκτημα. Τάσσομαι λοιπόν με τον Haidt στο θέμα αυτό. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι στηρίζω τη δεισιδαιμονική εκδοχή των θρησκειών ή ότι τις αποδέχομαι ως κάτι μοιραίο. Κάθε άλλο.
Όμως έτσι καταλαβαίνω καλύτερα την ανθρώπινη φύση και δεν τάσσομαι ενάντιος στη θρησκεία ως ένα παράδοξο και αρνητικό φαινόμενο. Δεν τάσσομαι ενάντια στους ανθρώπους, δεν είμαι διχαστικός. Αναγνωρίζω την αξία της θρησκείας ως συγκολλητικής ουσίας σε μια ανθρώπινη κοινωνία και, όταν επιζητώ την κοινωνική εξέλιξη, δεν παραγνωρίζω την ανθρώπινη αυτή ανάγκη. Μόνο αναζητώ τρόπους να την αντικαταστήσω με κάτι άλλο, που όμως να είναι κοινό και σταθερό. Δε φέρομαι, επομένως, ριζοσπαστικά και ανατρεπτικά. Φέρομαι… εξελικτικά.
Πού μπορώ να στραφώ για κάτι τέτοιο; Σε έννοιες όπως το έθνος, σε υπερεθνικούς σχηματισμούς, όπως η ενωμένη Ευρώπη, σε έννοιες όπως ο ανθρωπισμός και η επιστήμη. Είναι έννοιες που μπορούν να λειτουργήσουν ενωτικά, το έχουν αποδείξει, όμως αυτή είναι μια διαδικασία αργή και επίπονη και μέχρι να πετύχουμε την παγκόσμια αδελφοσύνη καλό θα είναι να φερόμαστε στην πρόοδο κάπως συντηρητικά και όχι βολονταριστικά και ριζοσπαστικά. Γιατί είμαστε άνθρωποι.
Αλλά τι έχουνε κάνει οι Ρωμαίοι στ’ αλήθεια για εμάς;
