Τάκης Μπουγιούρης

Η αρετή είναι δύσκολη και πολυσήμαντη έννοια και ίσως πιο κοντά σε αυτό στο οποίο θέλω να αναφερθώ είναι το να είναι κανείς ενάρετος, το να διάγει ενάρετο βίο. Αλλά το να είναι κανείς ενάρετος εύκολα ενδύεται και με μανδύα ειρωνείας, όταν το φαίνεσθαι γίνεται σημαντικότερο από το είναι, όταν μιλάμε για φαρισαϊσμό. Αλλά μακρηγορώ.

Ας μην προσπαθήσουμε να ορίσουμε ποιος είναι ενάρετος. Ας μείνουμε στη γενική και κοινή κατανόηση που θέλει τον ενάρετο να είναι εκείνος που επιδιώκει το καλό. Και σαφώς το καλό μπορεί να είναι υποκειμενικό αλλά προτιμώ να αφήσω αυτά τα δύο χώρια: το καλό και την επιδίωξή του. Ας αφήσουμε το τι είναι καλό στην κρίση του καθενός μας και ας επικεντρωθούμε στην επιδίωξή του. Άλλωστε το περιεχόμενο που δίνει ο καθένας στην έννοια του καλού είναι εκ των πραγμάτων “καλό” για τον ίδιο.

Επίσης θα επικεντρωθώ σε δύο ομάδες ανθρώπων, στις οποίες κάπως αμήχανα -και θα το εξηγήσω αυτό- ανήκω: τους άθεους και τους χορτοφάγους (τους βήγκαν ντε). Στην πιο οικονομική εκδοχή του ορισμού τους οι άθεοι είναι αυτοί που απλώς δεν έχουν πειστεί για την ύπαρξη θεού, ενώ οι χορτοφάγοι αυτοί που επιλέγουν να συμπεριλάβουν στον ηθικό τους κύκλο και τα ζώα, ως όντα με ικανότητα να πονούν και να χαίρονται.

Για τους άθεους υπάρχουν και άλλοι ορισμοί και διαβαθμίσεις… αθεϊκότητας. Υπάρχει και η γνωστή κλίμακα επτά επιπέδων αθεΐας του Ντώκινς. Για τους χορτοφάγους ο ορισμός που έδωσα αποδίδεται στον Peter Singer (Η απελευθέρωση των ζώων) αν και πολλοί τον παραφουσκώνουν προσθέτοντας το τι πρέπει να κάνει ένας χορτοφάγος. Αλλά εγώ προτιμώ τους απλούστερους, πιο συμπαγείς και -κατ’ εμέ- συνεπείς ορισμούς.

Λοιπόν και οι άθεοι και οι χορτοφάγοι είναι άνθρωποι που μπαίνουν στον κόπο να βασανίσουν τις καθεστηκυίες απόψεις που τους έχουν παραδοθεί και με καλές προθέσεις. Οι πρώτοι μεθύνοντας τον ηθικό τους κύκλο και οι δεύτεροι επιμένοντας στη λογική και στα εμπειρικά δεδομένα. Όλα καλά ως εδώ. Υπάρχει όμως ένα μεγάλο “αλλά”.

Παρατηρώ, από τη συμμετοχή μου σε σχετικές διαδικτυακές ομάδες και ομάδες κοινωνικών δικτύων ότι και οι δύο αυτές κατηγορίες υποπίπτουν σε μια πλάνη, που ονομάζω πλάνη της αρετής. Είναι ένα είδος ελιτισμού που νομίζω ότι καθησυχάζει τη συνείδησή τους. Πολλοί από αυτούς θεωρούν ότι, με την ιδιότητα του άθεου ή του χορτοφάγου, ανέρχονται σε μια κατάσταση αρετής που τους κάνει ανώτερους από τους άλλους ανθρώπους. Ο θεϊστής είναι ένας ανόητος ή πλανεμένος, ο κρεοφάγος είναι ένας χοντρόπετσος βάρβαρος. Απλά πράγματα, απλές, απλοϊκές σκέψεις που βολεύουν και κοιμίζουν τη συνείδηση και το νου.

Να ένα παράδειγμα άθεης πλάνης:

Πού χωλαίνει το παραπάνω μιμίδιο; Αν είσαι χριστιανός, λέει, δε μπορείς να αλλάξεις άποψη. Έλα μου όμως που οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, οι άθεοι μάλλον πριν ήταν χριστιανοί που άλλαξαν άποψη! Κι αν είσαι άθεος, λέει, μπορείς να με κάνεις να αλλάξω γνώμη παρουσιάζοντας τις αποδείξεις. Έλα μου όμως που μπορώ να σας βρω πάμπολλους άθεους που κουβαλούν ένα σωρό ανόητες απόψεις για πολλά θέματα, πχ ιστορία, πολιτική, οικονομία κλπ. Και που δεν αλλάζουν γνώμη με τίποτα! Τι ωφελεί ένα μιμίδιο σαν το παραπάνω; Μόνο στο να χαιρόμαστε αναμεταξύ μας οι άθεοι για τι καλοί και έξυπνοι και ανώτεροι είμαστε. Ρηχή περηφάνεια δηλαδή. Φαρισαϊσμός, θα έλεγε κανείς προκλητικός.

Αλλά η αρετή δεν είναι μονοδιάστατη και δεν είναι κατάσταση. Δεν είναι μονοδιάστατη γιατί μπορεί να είσαι άθεος αλλά να παρκάρεις παράνομα. Μπορεί να είσαι χορτοφάγος αλλά να απατάς τη γυναίκα σου. Ή βάλτε όποιον άλλο συνδυασμό θέλετε. Και δεν είναι κατάσταση γιατί δεν είναι κάτι στο οποίο καταλήγεις και απολαμβάνεις αλλά μια συνεχής διαδικασία αναζήτησης και περίσκεψης. Και είναι διαδικασία επίπονη για τον άνθρωπο που ενδιαφέρεται πραγματικά για αυτήν, επειδή μονίμως αναμετριέται με τις ατέλειες της υπόστασής του και μονίμως βρίσκει τον εαυτό του ελλιπή. Μόνο έτσι μπορεί να ελπίζει, άλλωστε, στο να βελτιωθεί.

Image credit: “Holy Virtue” by Lawrence OP is licensed under CC BY-NC 2.0. To view a copy of this license, visit https://creativecommons.org/licenses/by-nc/2.0/.

Έχετε ποτέ αναφωνήσει “μα πού ζούμε” ή “τι είναι αυτά που ζούμε”; Πιθανότατα, ναι. Και πιθανότατα είχατε δίκιο μέσα στο πλαίσιο ή στην κατάσταση που βιώνατε εκείνη τη στιγμή. Εκφράσατε μια στιγμιαία απογοήτευση με κάπως έντονο τρόπο. Στα σίγουρα δεν εννοούσατε ότι δε ζείτε σε καλό μέρος ή σε καλή εποχή. Ε;

Εδώ, ας πούμε ο Economist σε πρόσφατο άρθρο του, αναφωνεί σε αυτό το πνεύμα “Μα τι πάει στραβά με τη δημοκρατία στην Ευρώπη; Είναι η πιο δημοκρατική περιοχή του κόσμου!”. Ακριβώς αυτό συμβαίνει: Η Ευρώπη είναι η πιο δημοκρατική περιοχή του κόσμου και γι’ αυτό η δημοκρατία την νοιάζει!

Η αλήθεια είναι -τα δεδομένα έτσι δείχνουν δηλαδή- ότι στη Δύση της εποχής μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ζούμε την καλύτερη εκδοχή και εποχή της ανθρωπότητας μέχρι σήμερα. Το επίπεδο διαβίωσης είναι καλύτερο από οποτεδήποτε άλλοτε, η περίοδος ειρήνης είναι μακροβιότερη, η τεχνολογία έχει κάνει άλματα στη διευκόλυνση της ζωής μας, η ιατρική επίσης στην επέκταση και βελτίωση της ποιότητάς της, η επιστήμη κι αυτή στον τρόπο που κατανοούμε τον κόσμο γύρω μας και το σύμπαν.

Ταυτόχρονα, τα πολιτικά μας συστήματα είναι όλο και πιο δημοκρατικά, όλο και πιο συμπεριληπτικά, όλο και πιο φιλελεύθερα και εξασφαλίζουν ολοένα και μεγαλύτερη ισότητα ανάμεσα στους ανθρώπους. Φυσικά δεν είναι τέλεια. Υπάρχει άλλωστε το τέλειο; Ή μήπως μας βγήκαν σε καλό οι αναζητήσεις ουτοιών; Και φυσικά έχουν σκαμπανεβάσματα. Αλλά συλλειτούργησαν με όλα τα προηγούμενα προς τη βελτίωση της ζωής μας.

Υπήρξε με δυο λόγια “πρόοδος”.

Είμαστε όμως ικανοποιημένοι; Οπωσδήποτε όχι! Η ζωή έχει δυσκολίες, υπάρχουν ασθένειες, δε ζούμε άνετα, δε ζούμε για πάντα, αποκτούμε τα αγαθά μας με κόπο, τα διατηρούμε επίσης με κόπο. Έχουμε και άγχος να ζήσουμε καλά και επιτυχημένα. Συνειδητοποιούμε και το κακό που κάνουμε στον εαυτό μας και το περιβάλλον. Τι παράδοξο, λοιπόν! Να ζούμε στην καλύτερη εποχή της ανθρωπότητας και να μην είμαστε ευτυχισμένοι!

Αυτό που έχει συμβεί μαζί με τη γενικότερη βελτίωση του βιοτικού μας επιπέδου είναι ότι έχουμε γίνει και καλύτεροι και, ως αποτέλεσμα, πιο απαιτητικοί άνθρωποι. Πάμε σχολείο, έχουμε ελευθερία γνώμης, έχουμε πρόσβαση σε ενημέρωση, είμαστε σε εγρήγορση για τα δικαιώματά μας και, το κυριότερο, ζούμε σε μια πολιτική οργάνωση που έχει θέσει θεμελιώδεις αρχές και θεωρεί τον εαυτό της υπόλογο απέναντι σε αυτές.

Δε θα πρέπει να προσπεράσουμε εύκολα αυτό το τελευταίο. Η Δύση είναι υπόλογη στον εαυτό της! Έχει δώσει μερικές θεμελιώδεις υποσχέσεις στους ανθρώπους της, που είναι αδιαπραγμάτευτες και κρίνεται μονίμως απέναντι σε αυτές. Κρίνεται, όχι ως μια παράπλευρη πολιτική δραστηριότητα, αλλά ως κύρια συλλογική δράση. Οι βασικές αρχές της ελευθερίας και της ισότητας αποτελούν μόνιμη πυξίδα σε κάθε πράξη της. Ακόμη και όταν τα κοινωνικά αιτήματα δεν ικανοποιούνται, οι αρχές αυτές δεν παύουν, δεν παραγκωνίζονται, είναι ακόμη εκεί ως μέρος των θεσμών της.

Αυτό είναι το παράδοξο της προόδου.

Ότι δηλαδή α) η πρόοδος μας επιτρέπει να την κρίνουμε -αυτήν και την κατάσταση στην οποία μας έχει φέρει- β) μας παροτρύνει να την κρίνουμε γ) με ολοένα και υψηλότερα κριτήρια δ) έχοντας θέσεις τις βάσεις για τα κριτήρια αυτά ε) έχοντας όμως -εμείς- αφήσει το σαφώς χειρότερο παρελθόν πίσω, και στ) έχοντας έτσι μικρότερη συγκριτική αίσθηση της βελτίωσης που έχει επέλθει.

Η βελτίωση είναι κάτι που βιώνεται. Αν πχ ο μισθός σου είναι μόνιμα 1000€ ή αυξάνει από τα 900€ στα 950€, τότε δεν αισθάνεσαι ότι έχεις ζήσει μια οικονομική βελτίωση στη ζωή σου. Αν έχεις μεγαλώσει σε ένα αξιοπρεπές σπίτι 80τμ και ζεις τη ζωή σου στο ίδιο σπίτι ή σε ένα ελάχιστα καλύτερο, τότε αυτό δεν το βιώνεις σα βελτίωση. Δεν το βιώνεις καν ως στασιμότητα! Γιατί εξακολουθείς να ζεις στην εποχή της προόδου και εξακολουθείς να είσαι δέκτης των υποσχέσεών της και μέρος αυτών των υποσχέσεων είναι ότι η βελτίωση θα είναι συνεχής.

Έτσι, όταν ζει κανείς σε ένα τέτοιο πλαίσιο, θα κρίνει την εποχή του πάντα με αυστηρότητα, πιθανότατα μεγαλύτερη από αυτή που της αξίζει, ενώ, από την άλλη, η στασιμότητα που μοιραία θα συμβεί κατά περιόδους, δε θα είναι αποδεκτή. Κι αυτό είναι προς στιγμήν απογοητευτικό.

Αλλά αυτό είναι το κρίσιμο σημείο στο οποίο θα πρέπει να έχει κανείς την ψυχραιμία και την ευθυκρισία να αναγνωρίσει το πρόβλημα και τη λύση του. Φταίει κάτι εκ βάθρων και επομένως αξίζει να επιδιώξει μια ριζοσπαστική αλλαγή; Ή μήπως χρειάζεται μια επιστροφή στις θεμελιώδεις μας αξίες;

Ο δυτικός άνθρωπος πιστεύω έχει εξαντλήσει όλη του την αυστηρότητα απέναντι στη Δύση. Της έχει καταλογίσει έλλειψη ελευθερίας, έλλειψη ισότητας στη διάχυση του παραγόμενου πλούτου, την έχει κατηγορήσει ως αποικιοκρατική, δυναστική, καπιταλιστική (αυτό το τελευταίο είναι μια ξεχωριστή κατηγορία αλλοφροσύνης από μόνο του, πώς δηλαδή μπορείς να θεωρείς την οικονομική ελευθερία ως κάτι κακό, αλλά το αφήνω για άλλο αρθράκι). Το έχει κάνει γιατί μπορεί και γιατί η ίδια η Δύση και οι αξίες της τον παροτρύνουν να το κάνει και να την κρίνει αυστηρά.

Τρέμω στην ιδέα ότι η προσωρινές μας απογοητεύσεις μπορεί να μας απομακρύνουν από τις θεμελιώδεις αξίες μας και αυτές είτε να φανούν πολύ μακρινές και ξένες είτε, ακόμη χειρότερα, να θεωρηθούν υπαίτιες για την απογοήτευση αυτή. Γι’ αυτό, όπως έχω ξαναγράψει χρειαζόμαστε περισσότερο από αυτές, όχι λιγότερο. Όχι στην αντινεωτερικότητα!

Image credit: “Austria-00130 – Austrian Parliament” by archer10 (Dennis) is licensed under CC BY-SA 2.0.

Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 ήταν μια επανάσταση εθνική, φιλελεύθερη, δημοκρατική, με σαφείς στόχους από τις πατριωτικές ελίτ που την οργάνωσαν και μεγάλη λαϊκή συμμετοχή, ήταν επιτυχημένη αλλά και πρωτοποριακή στο ευρωπαϊκό διεθνές πλαίσιο όπου διαδραματίστηκε. Ήταν η πρώτη εξέγερση ευρωπαϊκού έθνους κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με σκοπό την αναγνώριση της ταυτότητάς του σε ένα εθνικό κράτος, δηλαδή μια πράξη βαθιά νεωτερική.

Σταχυολογόντας από το άρθρο του Αριστείδη Χατζή:

• Η Ελληνική Επανάσταση κινητοποίησε τον λαό που κατοικούσε στις επαναστατημένες περιοχές και ξεσηκώθηκε την Άνοιξη ή το Καλοκαίρι του 1821 […] Οι περισσότεροι από τους χωρικούς […] δεν είχαν ποτέ ακούσει ή κατανοήσει τη λέξη «Έλληνας». Αν και οι πιο πολλοί μιλούσαν κάποια εκδοχή της ελληνικής γλώσσας, πολλοί άλλοι μιλούσαν Αλβανικά, Βλάχικα ακόμα και Σλαβικά. Όλοι, όμως, αυτοί υιοθέτησαν ένα ελληνικό επαναστατικό πρόγραμμα ή μάλλον βρήκαν θέση μέσα σ’ αυτό.
• Η εθνική τους συνείδηση διαμορφώθηκε μέσα στο πλαίσιο του ιδιαίτερα πετυχημένου, αν και συκοφαντημένου, Νεοελληνικού Διαφωτισμού […]  Η επιτυχία τους ήταν τόσο εντυπωσιακή που μέσα σε λιγότερο από έναν χρόνο οι επαναστατημένοι δεν αισθάνονταν απλώς Ελληνες αλλά μπορούσαν να κατανοήσουν και να χρησιμοποιήσουν έννοιες όπως «εθνική ανεξαρτησία», «σύνταγμα», «ευνομία.»
• […] το αυτοκρατορικό πλαίσιο αρχίζει να έχει ρωγμές μετά την Αμερικανική και κυρίως μετά τη Γαλλική Επανάσταση και τους Ναπολεόντειους πολέμους […] Προφανώς είναι πρώτα και κύρια μια εθνική επανάσταση. Ο βασικός στόχος των επαναστατών ήταν η δημιουργία ενός εθνικού κράτους.
• […] δεν υπάρχει σήμερα ούτε ένα σημείο που να συμμετείχε ενεργά στην Επανάσταση, να πήραν δηλαδή οι Ρωμιοί εκεί τα όπλα, και να μην ανήκει πλέον στην επικράτεια του Ελληνικού κράτους.
• […] η Επανάσταση ήταν επίσης Φιλελεύθερη και Δημοκρατική, δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς καθώς οι ελληνικές ελίτ (ιδίως οι διανοούμενοι), ήταν επηρεασμένες από τα ευρωπαϊκά πολιτικά ρεύματα.
• Ο στόχος τους δεν ήταν απλώς να αποσείσουν την Οθωμανική κυριαρχία αλλά να ιδρύσουν ένα εθνικό νεωτερικό κράτος που θα αποτελούσε μια πρώιμη μορφή αυτού που ονομάζουμε σήμερα «φιλελεύθερη δημοκρατία»
• Πέτυχαν να υιοθετήσουν το πιο φιλελεύθερο και δημοκρατικό Σύνταγμα στον κόσμο, το Σύνταγμα της Τροιζήνας […] οι Έλληνες διεκδίκησαν και απέκτησαν ξανά Σύνταγμα, το 1843, πολύ νωρίτερα από πολλά ευρωπαϊκά έθνη (που διεκδίκησαν Συντάγματα το 1848)
• Με το Σύνταγμα του 1864 οι Έλληνες βρέθηκαν στην πρωτοπορία της Φιλελεύθερης Δημοκρατίας. Δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό αλλά η νεότερη και σύγχρονη Ελλάδα έχει μια από τις μακροβιότερες ιστορίες αντιπροσωπευτικών θεσμών στον κόσμο. Αυτή είναι η πολιτική, η θεσμική και η ιδεολογική κληρονομιά της Ελληνικής Επανάστασης.
• Η Ελληνική Επανάσταση πέτυχε κυρίως γιατί ο ελληνικός λαός, που σήκωσε το μεγαλύτερο βάρος του Αγώνα, άντεξε σχεδόν εννιά χρόνια. Αν διαβάσετε τα απομνημονεύματα, τις αναφορές, την αλληλογραφία, τα κείμενα των φιλελλήνων, θα διαπιστώσετε πόσο δύσκολη, επικίνδυνη και συχνά οδυνηρή ήταν η καθημερινότητα για όσες και όσους ζούσαν στον επαναστατημένο χώρο […]

Αξίζει να τη γιορτάζουμε!

Σήμερα, πρέπει να μεταστρέψουμε τη γραφικότητα του αφηγήματος, όπως αυτό παραδόθηκε μεταπολιτευτικά, σε ένα νέο αφήγημα υπερηφάνειας και ενότητας. Γιατί πράγματι, η Ελληνική Επανάσταση του 1821 έχει πολλή λανθάνουσα αξία, που δεν της αξίζει η αποδόμηση και απομυθοποίηση στην οποία την έχουμε υποβάλει. Δύσκολα πράματα σε καιρούς ακραίας πόλωσης.

Image credit: Επεισόδιο του Ελληνικού αγώνα, από τον Eugene Delacroix (1856). |Εθνική Πινακοθήκη

Αυτή ήταν ανέκαθεν η μαγεία των κοινωνικών δικτύων, από την εποχή των λιστών και των φόρουμ. Μπορεί να γνωριζόσουν με κάποιον άνθρωπο που δε θα είχες γνωρίσει διαφορετικά. Μπορεί απρόσμενα να πετύχαινες μια συζήτηση που δε θα είχες κάνει διαφορετικά. Και για ένα θέμα που σας ένωνε ένα κοινό ενδιαφέρον. Δεν έχει χαθεί ακόμη αυτή η ιδιότητα, αν και είναι κάπως πιο δύσκολο να τη διακρίνει κανείς στην υπερπληθώρα πληροφορίας του σήμερα.

Να που ένας άγνωστος στο X (ex Twitter) ρώτησε κάτι που μου τράξηβε το μάτι: “To all mature men who are 30+, please name one mistake you have made in your life so a young man may never repeat. It can be about anything!”. Δράττομαι της ευκαιρίας να του απαντήσω, λοιπόν, και να στείλω ένα μήνυμα στο μελλοντικό 30χρονο γιο μου.

If you believe in meaningful human relationships, family is one of the deepest ones. Maybe it’s not for everyone, but it’s only you who can decide that for yourself. And you only live once. You might regret some stuff, because relationships mean compromises, but regrets early in life are much lighter than regrets later on, when you are -hopefully- wiser.

Πηγαίνοντας στο χωριό, Πρωτοχρονιά 2025

1. Την Κυριακή έχουμε προγραμματίσει να πάμε στο πάρτυ της Νεφέλης. Η μαμά σου πρότεινε να βγείτε μια βόλτα και να της πάρετε ένα δώρο. Θύμωσες. Δεν ήθελες να της πάρεις δώρο. Δε μπορούσες να το εξηγήσεις. Με τα πολλά πήγες. Επιστρέφοντας, κάθισες στον καναπέ είπες “Ήμουν εγωιστής πριν… σαν τον εγωιστή γίγαντα” και μου εξήγησες ότι θα ήθελες όλα τα δώρα δικά σου. Έτσι σε μάθαμε. Να έχεις ό,τι θες. Και τώρα μαθαίνεις πως ο κόσμος λειτουργεί λίγο διαφορετικά.

2. Πριν λίγες μέρες σου είπα ότι δεν κάνει να βλέπεις πολλά βιντάκια στο κινητό σου. Δε μπορούσες να καταλάβεις το γιατί. Επέμενες σε αυτό που η παρόρμησή σου σε ωθούσε. Λίγο πιο μετά μου είπες ότι την ώρα που τα βλέπεις “το μυαλό μου θέλει να τα σταματήσω αλλά δε μπορώ”. Μόλις ανακάλυψες την έννοια του εθισμού. Θα πρέπει να το δουλέψουμε μαζί αυτό σταδιακά.

3. Χοροπηδώντας στον καναπέ μου είπες “Μπαμπά ξέρεις πώς λένε τον μακρυβελόδοντα στα Αγγλικά; Μακρυβελόδουντ”. Και όταν παραγγείλαμε το βράδυ με τη μαμά και περιμέναμε την παράδοση είπες “Μήπως τα βάλανε τα μπέργκερ πάνω σε χελώνες”. Έχεις και χιούμορ.

Μαζεύοντας πορτοκάλια στον πίσω κήπο.

Ο φιλελευθερισμός είναι ένας φιλοσοφικός, πολιτικός, οικονομικός τρόπος σκέψης που εστιάζει στην ελευθερία του ατόμου να αναπτυχθεί και να αξιοποιήσει τις δυνατότητές του. Δεν εστιάζει σε κάποια καθολική εκδοχή κοινωνικής τελειότητας ή δικαιοσύνης, αντίθετα με πολλά άλλα πολιτικά ρεύματα που το έκαναν αυτό και απέτυχαν παταγωγδώς και με μεγάλο τίμημα.

Υπόσχεται όμως μια δυναμική κατάσταση προσέγγισης της ατομικής και κοινωνικής ευημερίας και δικαιοσύνης, μια δυναμική -όχι τελική- κατάσταση μέσα από την οποία μπορούμε να προσεγγίσουμε την καλύτερη δυνατή ευημερία και δικαιοσύνη αφήνοντας ελεύθερους τους ανθρώπους να αναπτυχθούν και να εκμεταλλευτούν τις ατομικές τους ικανότητες.

Δεν το κάνει αυτό απόλυτα και χωρίς όρια αλλά μέσα από ένα πλαίσιο κανόνων, που κι αυτό δεν το καθορίζει εκ των προτέρων, είπαμε η προσέγγιση είναι δυναμική και αλλάζει με την εξέλιξη του ανθρώπου, αλλά αιτείται το πλαίσιο αυτό να είναι το ελάχιστο δυνατό που να εξασφαλίζει την περισσότερη δυνατή ελευθερία για όλους εξίσου!

Μια ενδιαφέρουσα κριτική είναι πως ο φιλελευθερισμός εστιάζει πολύ στο άτομο και την προσωπική του ευημερία, στον ατομισμό και πως αυτό υποτιμά την αξία του κοινωνικού συνόλου και της ομάδας. Η κριτική όμως αυτή καταρρέει εύκολα γιατί α) το άτομο παραμένει ελεύθερο να συμμετέχει στην κοινωνία και σε όποιες ομάδες επιθυμεί β) το σύνολο είναι αυτό που συλλογικά εγγυάται αυτή του την ελευθερία.

—

Σήμερα μας έδωσες μια πρώτη, εντυπωσιακή για τετράχρονο άνθρωπο, αντίληψή σου για την ιδιοκτησία:

Γυρίσαμα από τις καλοκαιρινές διακοπές, όπου έλειπες από το σπίτι πάνω από μήνα (χωριό, κάμπινγκ, πάλι χωριό). Επιστρέφοντας εμείς εντωμεταξύ για μερικές μέρες μόνοι με τη μαμά σου τακτοποιήσαμε τα παιχνίδια που είχες αραδιασμένα στο σαλόνι. Το εργοτάξιό σου! Όταν είδες το εργοτάξιο να λείπει ενοχλήθηκες. Μας εξήγησες ότι αυτός ο χώρος είναι δικός σου και έγινε δικός σου όταν γεννήθηκες ενώ πριν ήταν δικός μας. Δε δέχτηκες να είναι δικό σου το δωμάτιό σου και το σαλόνι κοινός χώρος. Μας εξήγησες ότι το γραφείο του μπαμπά ανήκει στο μπαμπά, το γραφείο της μαμάς ανήκει στη μαμά και ότι το σαλόνι είναι δικό σου. Αυτά.

Περνώντας ανέμενες στιγμές στο Στόμιο.

Και κάνοντας ανασκαφές για δεινόσαυρους.

Σε λίγες μέρες γίνεσαι 4 χρονών. Ήδη φοβάσαι το σκοτάδι και θες παρέα το βράδυ, ξέρεις ότι ο παππούς ο Τάσος έγινε αστεράκι στον ουρανό, ότι οι δεινόσαυροι εξαφανίστηκαν και ότι οι άνθρωποι και τα ζώα γενικά είχαν προγόνους που έζησαν πριν πολλά-πολλά χρόνια και έχουν εξαφανιστεί κι αυτά πλέον.

Χτες, λοιπόν, με τα άλλα παιδάκια στην παιδική χαρά το βράδυ κοιτούσατε τα αστέρια και τους φωνάζατε να πέσουν για να κάνετε μια ευχή. Σου είπα ότι λίγες μέρες πιο μετά, στο κάμπινγκ που θα πάμε, θα κοιτάμε το βράδυ τα αστέρια από την παραλία και από εκεί θα φαίνονται πολύ καλύτερα και πολύ καθαρότερα. Με ρώτησες αν θα πέφτει και κανένα. Μπορεί, σου είπα, και τότε μου είπες ότι τότε θα κάνεις και καμία ευχή.

– Τι ευχή θα έκανες, σε ρώτησα!

– Να έχουμε στο σπίτι πολλά παγωτά, είπες.

Λογικό.

– Και καμιά ευχή για το μπαμπά;

– Να μην πεθάνει ποτέ, είπες.

Σοκ. Άραγε τι να καταλαβαίνεις από αυτό; Ότι είμαστε εφήμεροι; Ότι όλοι θα βιώσουμε κάποτε την απώλεια; Ότι όλα κάποτε τελειώνουν;

– Και για τη μαμά, τι ευχή θα κάνεις;

– Α, η μαμά είναι πάρα πολύ γλυκιά, απάντησες!

Περισσότερο διαπίστωση, παρά ερώτηση, αλλά και πάλι ανεκτίμητη!

Με αφορμή αυτό, λοιπόν, θα σου κάνω μια μεγάλη αποκάλυψη: ναι, όλοι μας κάποτε θα πεθάνουμε. Θα μεγαλώσουμε, θα γεράσουμε και θα πεθάνουμε. Είναι απολύτως σίγουρο και πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι για αυτό. Δεν ωφελεί να στενοχωρηθούμε για αυτό και κυρίως να στενοχωριόμαστε γα αυτό προκαταβολικά, γιατί είναι αναπόφευκτο και μη αναστρέψιμο. Γι’ αυτό το λόγο πρέπει να εστιάσουμε στη ζωή. Μέχρι να έρθει ο θάνατος έχουμε να κάνουμε τόοοσα πολλά πράγματα και μαζί και χωριστά ο καθένας, να χαρούμε, να γνωρίσουμε άλλους ανθρώπους, να μάθουμε πράγματα, να ταξιδέψουμε. Σου εύχομαι να τα κάνεις στο έπακρο και να μη σκας πολύ-πολύ.

Εδώ με τη μαμά και εμένα στο πρώτο σου θερινό σινεμά, Ιούλιος 2024.

Στη ζωή θα συναντήσεις πολλών ειδών ανθρώπους. Ένα πολύ κακό ανθρώπινο χαρακτηριστικό είναι ο φθόνος για τους ανθρώπους που κάνουν ή ξέρουν κάτι καλύτερα από εμάς.

Να τους εκτιμάς αυτούς τους ανθρώπους. Να χαίρεσαι που βρέθηκαν μπροστά σου και σου έδειξαν το δρόμο για κάτι καλύτερο. Να μην τους κακίζεις και να μην τους γυρνάς την πλάτη. Ακολούθησέ τους και, αν αυτό είναι εφικτό, γίνε ένας από αυτούς στον τομέα σου.

Βρες τους, άσε τους να σπρώξουν τη σκέψη σου στα όριά της, άσε τους να σε ξεβολέψουν. Οτιδήποτε άλλο είναι μικρότητα και αυτή είναι είναι ασφυκτική.

Αυτή την 28η Οκτωβρίου του 2023 άκουσες για πρώτη φορά για κάτι που λέγεται πόλεμος και είναι πολύ κακό και για την ειρήνη. Και μου ζητούσες να στα δείξω σε φωτογραφίες για να τα καταλάβεις. Κι εγώ σου έδειχνα φωτογραφίες στο internet από στρατιώτες στο βουνό και μετά το περιστέρι σύμβολο της ειρήνης και σου έλεγα ότι τώρα αυτοί είναι φίλοι και σου έδειχνα παιδιά σε γαϊτανάκια. Και σου άρεσε ένα τραγουδάκι που έλεγε “όχι όπλα και θανάτοι” και μου ζητούσες να σου δείξω αυτό το “θανάτοι”.

Κάνε το ταξίδι σου στη ζωή όπως το θες, θέσε εσύ τους όρους, αλλά στη διαδρομή σου εύχομαι μόνο αυτό: να χρησιμοποιείς το μυαλό σου, να υπολογίζεις τη σχέση σου με την πραγματικότητα και να υπολογίζεις την ηθική σου. Όμως πάντοτε εσύ να είσαι η πρώτη προτεραιότητα για τον εαυτό σου.

Η πρώτη φορά που κοίταξες το σύμπαν (στο Μουσείο της Κύμης)

Ο πατέρας σου μεγάλωσε σε έναν κόσμο όπου η πίστη θεωρείτο αξία από μόνη της. Όπου η διατήρηση μιας άποψης θεωρείτο δείγμα σταθερότητας και τιμιότητας. Κατάλαβε μεγαλώνοντας ότι αυτή η στάση ζωής προσφέρει μια κάποια ασφάλεια αλλά δεν είναι τρόπος για πρόοδο, είναι τρόπος για συντήρηση και στασιμότητα.

Τρόπος για πρόοδο είναι να αμφιβάλλεις για τα πάντα, να τα θέτεις υπό τη λογική βάσανο, να τα δοκιμάζεις επάνω στην πραγματικότητα. Η πραγματικότητα είναι το τελικό μέτρο. Κι αν κάτι δεν πάει καλά στη ζυγαριά αυτή, τότε να αλλάζεις άποψη, να μετακινείσαι προς το καλύτερο. Αλλιώς θα μένεις περιχαρακωμένος σε μια ψευδαίσθηση ασφάλειας.

Σου άρεσε να κάθεσαι στα πόδια μου, όταν δούλευα στον υπολογιστή και να μου παίρνεις τα ακουστικά.