Η αρετή είναι δύσκολη και πολυσήμαντη έννοια και ίσως πιο κοντά σε αυτό στο οποίο θέλω να αναφερθώ είναι το να είναι κανείς ενάρετος, το να διάγει ενάρετο βίο. Αλλά το να είναι κανείς ενάρετος εύκολα ενδύεται και με μανδύα ειρωνείας, όταν το φαίνεσθαι γίνεται σημαντικότερο από το είναι, όταν μιλάμε για φαρισαϊσμό. Αλλά μακρηγορώ.
Ας μην προσπαθήσουμε να ορίσουμε ποιος είναι ενάρετος. Ας μείνουμε στη γενική και κοινή κατανόηση που θέλει τον ενάρετο να είναι εκείνος που επιδιώκει το καλό. Και σαφώς το καλό μπορεί να είναι υποκειμενικό αλλά προτιμώ να αφήσω αυτά τα δύο χώρια: το καλό και την επιδίωξή του. Ας αφήσουμε το τι είναι καλό στην κρίση του καθενός μας και ας επικεντρωθούμε στην επιδίωξή του. Άλλωστε το περιεχόμενο που δίνει ο καθένας στην έννοια του καλού είναι εκ των πραγμάτων “καλό” για τον ίδιο.
Επίσης θα επικεντρωθώ σε δύο ομάδες ανθρώπων, στις οποίες κάπως αμήχανα -και θα το εξηγήσω αυτό- ανήκω: τους άθεους και τους χορτοφάγους (τους βήγκαν ντε). Στην πιο οικονομική εκδοχή του ορισμού τους οι άθεοι είναι αυτοί που απλώς δεν έχουν πειστεί για την ύπαρξη θεού, ενώ οι χορτοφάγοι αυτοί που επιλέγουν να συμπεριλάβουν στον ηθικό τους κύκλο και τα ζώα, ως όντα με ικανότητα να πονούν και να χαίρονται.
Για τους άθεους υπάρχουν και άλλοι ορισμοί και διαβαθμίσεις… αθεϊκότητας. Υπάρχει και η γνωστή κλίμακα επτά επιπέδων αθεΐας του Ντώκινς. Για τους χορτοφάγους ο ορισμός που έδωσα αποδίδεται στον Peter Singer (Η απελευθέρωση των ζώων) αν και πολλοί τον παραφουσκώνουν προσθέτοντας το τι πρέπει να κάνει ένας χορτοφάγος. Αλλά εγώ προτιμώ τους απλούστερους, πιο συμπαγείς και -κατ’ εμέ- συνεπείς ορισμούς.
Λοιπόν και οι άθεοι και οι χορτοφάγοι είναι άνθρωποι που μπαίνουν στον κόπο να βασανίσουν τις καθεστηκυίες απόψεις που τους έχουν παραδοθεί και με καλές προθέσεις. Οι πρώτοι μεθύνοντας τον ηθικό τους κύκλο και οι δεύτεροι επιμένοντας στη λογική και στα εμπειρικά δεδομένα. Όλα καλά ως εδώ. Υπάρχει όμως ένα μεγάλο “αλλά”.
Παρατηρώ, από τη συμμετοχή μου σε σχετικές διαδικτυακές ομάδες και ομάδες κοινωνικών δικτύων ότι και οι δύο αυτές κατηγορίες υποπίπτουν σε μια πλάνη, που ονομάζω πλάνη της αρετής. Είναι ένα είδος ελιτισμού που νομίζω ότι καθησυχάζει τη συνείδησή τους. Πολλοί από αυτούς θεωρούν ότι, με την ιδιότητα του άθεου ή του χορτοφάγου, ανέρχονται σε μια κατάσταση αρετής που τους κάνει ανώτερους από τους άλλους ανθρώπους. Ο θεϊστής είναι ένας ανόητος ή πλανεμένος, ο κρεοφάγος είναι ένας χοντρόπετσος βάρβαρος. Απλά πράγματα, απλές, απλοϊκές σκέψεις που βολεύουν και κοιμίζουν τη συνείδηση και το νου.
Να ένα παράδειγμα άθεης πλάνης:
Πού χωλαίνει το παραπάνω μιμίδιο; Αν είσαι χριστιανός, λέει, δε μπορείς να αλλάξεις άποψη. Έλα μου όμως που οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, οι άθεοι μάλλον πριν ήταν χριστιανοί που άλλαξαν άποψη! Κι αν είσαι άθεος, λέει, μπορείς να με κάνεις να αλλάξω γνώμη παρουσιάζοντας τις αποδείξεις. Έλα μου όμως που μπορώ να σας βρω πάμπολλους άθεους που κουβαλούν ένα σωρό ανόητες απόψεις για πολλά θέματα, πχ ιστορία, πολιτική, οικονομία κλπ. Και που δεν αλλάζουν γνώμη με τίποτα! Τι ωφελεί ένα μιμίδιο σαν το παραπάνω; Μόνο στο να χαιρόμαστε αναμεταξύ μας οι άθεοι για τι καλοί και έξυπνοι και ανώτεροι είμαστε. Ρηχή περηφάνεια δηλαδή. Φαρισαϊσμός, θα έλεγε κανείς προκλητικός.
Αλλά η αρετή δεν είναι μονοδιάστατη και δεν είναι κατάσταση. Δεν είναι μονοδιάστατη γιατί μπορεί να είσαι άθεος αλλά να παρκάρεις παράνομα. Μπορεί να είσαι χορτοφάγος αλλά να απατάς τη γυναίκα σου. Ή βάλτε όποιον άλλο συνδυασμό θέλετε. Και δεν είναι κατάσταση γιατί δεν είναι κάτι στο οποίο καταλήγεις και απολαμβάνεις αλλά μια συνεχής διαδικασία αναζήτησης και περίσκεψης. Και είναι διαδικασία επίπονη για τον άνθρωπο που ενδιαφέρεται πραγματικά για αυτήν, επειδή μονίμως αναμετριέται με τις ατέλειες της υπόστασής του και μονίμως βρίσκει τον εαυτό του ελλιπή. Μόνο έτσι μπορεί να ελπίζει, άλλωστε, στο να βελτιωθεί.

Image credit: “Holy Virtue” by Lawrence OP is licensed under CC BY-NC 2.0. To view a copy of this license, visit https://creativecommons.org/licenses/by-nc/2.0/.