Τάκης Μπουγιούρης

Σε μια πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξή του στο Δημήτρη Δανίκα ο Στάθης Καλύβας ανατρέχει στη σύγχρονη ιστορία της ελληνικής αριστεράς και στον τρόπο με τον οποίο αυτή εκφράστηκε στα χρόνια της κρίσης από τον Αλέξη Τσίπρα, με την άνοδο του ΣΥΡΙΖΑ και την -κατά τα φαινόμενα- πτώση του. Αναφέρει σε ένα σημείο:

“[…] από την άλλη, μην ξεχνάς αυτό το περίεργο δίπολο, τη σχεδόν σχιζοφρενική αντίφαση της ελληνικής ψυχής της Μεταπολίτευσης, που είναι ότι θέλουμε να είμαστε με τη Δύση και να τη βρίζουμε […]”

Δεν έχει πολύ άδικο ως παρατήρηση αλλά συμβαίνει και κάτι άλλο που κάπως εξηγεί αυτή τη σχιζοφρένεια. Η Δύση, όπως και να το κάνουμε, είναι ένας πολιτισμικός χώρος που εξασφαλίζει μεγάλη ελευθερία λόγου και πράξεων στο άτομο. Απόλυτη ελευθερία δεν υπάρχει πουθενά, όμως η Δύση μέσα από τις δυναμικές κοινωνίες που έχει αναπτύξει το έχει έχει καταφέρει αυτό σημαντικά. Το έχει θέσει ως στόχο και μονίμως κρίνει τον εαυτό της όταν δεν το πετυχαίνει και το βελτιώνει.

Ταυτόχρονα, η Δύση μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο έδωσε και μεγάλες υποσχέσεις για μια ιδανική εξέλιξη των κοινωνιών της. Τις έδωσε ασυνείδητα φυσικά και γιατί εν μέρει μπόρεσε κιόλας να εκπληρώσει πολλές από αυτές. Το βιοτικό επίπεδο εκτοξεύτηκε, οι οικονομίες άνθισαν, επιστήμες και τεχνολογίες έκαναν θαύματα, οι ζωές των ανθρώπων γίνονταν ολοένα ευκολότερες και καλύτερες, τα δικαιώματά τους κατοχυρώνονταν και εξασφαλίζονταν. Δινόταν συνεχώς η εντύπωση ότι τα πράγματα μόνο θα βελτιώνονται. Μακροπρόθεσμα αυτό δεν έχει ακόμα και τώρα σταματήσει, αλλά υπάρχουν τοπικοί κλυδωνισμοί, κρίσεις που ξεπερνιούνται κλπ.

Η υπόσχεση όμως αυτή, ότι τα πράγματα μονίμως θα καλυτερεύουν, σε συνδυασμό με την ελευθερία του ατόμου να ασκεί κριτική στη μεθοδολογία που ακολουθείται, έδωσε όλο το χώρο για κριτική απέναντι σε αυτό το οικοσύστημα. Η κριτική αυτή θεωρώ πως ήταν καλοπροαίρετη και συνεισέφερε σε μεγάλες βελτιώσεις. Πχ ποιος θα αρνηθεί ότι το αίτημα για ισότητα ανάμεσα στα φύλα ήταν ένα δίκαιο αίτημα και σε μεγάλο βαθμό εκπληρώθηκε;

Όμως η κριτική αυτή, έχοντας -το επαναλαμβάνω- όλη την ελευθερία σκέψης και λόγου για να εκφραστεί, πράγματι εκφράστηκε σε τέτοιο βαθμό που τελικά αποδόμησε το πολιτισμικό/πολιτικό/οικονομικό/κοινωνικό αφήγημα -την κοσμοθεωρία- της Δύσης. Η Δύση ήταν μονίμως υπόλογη στον εαυτό της, στους ανθρώπους εντός και εκτός αυτής, και δεκτική στην κριτική που της γινόταν. Και αυτή η κριτική έγινε.

Πιστεύω ότι ακριβώς επειδή αυτή η κριτική ήταν εν γένει ελεύθερη και πήρε όση έκταση μπορούσε να καταφέρει χωρίς συστημικούς περιορισμούς, διαπερνώντας το δημόσιο λόγο αλλά και τις κοινωνικές επιστήμες, δόθηκε η εντύπωση ότι οι ελλείψεις της Δύσης είναι μεγάλες και κρίσιμες. Δεν ισχυρίζομαι ότι αυτές δεν υπάρχουν ή ότι δεν είναι σημαντικές. Αλλά η Δύση συγκρινόταν μονίμως με ένα ασαφές όραμα ιδανικού, το οποίο ανταποκρινόταν στις υποσχέσεις που έδινε και μπορούσε να τηρεί μόνο σε ένα βαθμό. Δεν ήταν αρκετό το ότι είχε μια συνεχή κατεύθυνση προόδου που πράγματι επιτύγχανε. Και όταν μονίμως συγκρίνεσαι με κάτι ιδανικό θα βρίσκεσαι μονίμως ελλιπής.

Κάτι πολύ διαφορετικό συνέβη με το έτερο πολιτισμικό δέος, το Ανατολικό Μπλοκ, τις χώρες δηλαδή του υπαρκτού σοσιαλισμού. Η ελευθερία του λόγου -και η ελευθερία γενικότερα, εδώ που τα λέμε- εκεί ήταν ανύπαρκτη και τα προβλήματα του συστήματος επικοινωνούνταν προς τα έξω με το σταγονόμετρο. Ταυτόχρονα οι ομοϊδεάτες του συστήματος αυτού στη Δύση, η Αριστερά μας, πίστευαν βαθιά και για πολλά χρόνια στο ιδανικό που αυτό υποσχέθηκε, στην κοινωνία της απόλυτης ισότητας και δικαιοσύνης, στο νέο άνθρωπο που η κομμουνιστική κοινωνία θα έπλαθε.

Και άργησαν πολύ να διαπιστώσουν την πραγματικότητα ενώ, όταν το έκαναν, πολλοί από αυτούς, αντί να παραδεχθούν το σφάλμα, δικαιολόγησαν την αποτυχία της υπόσχεσης με απλοϊκά σχήματα σκέψης, όπως η διαφθορά που οφείλεται στον ανθρώπινου παράγοντα, η διάβρωση των αρχικών ιδανικών που δεν άφησαν την αγνή ιδεολογία να επικρατήσει, ο συνεχής ψυχρό πόλεμο με τη Δύση που δεν άφηνε οικονομικό χώρο για ευημερία και ανάπτυξη. Θεώρησαν δηλαδή ότι ήταν ένα καλό και ευγενές σύστημα που απλά εφαρμόστηκε λάθος.

Δεν ήταν όμως ποτέ τόσο επιεικείς με τις αποτυχίες της Δύσης να εκπληρώσει το δικό της ιδανικό. Η Δύση, όποτε έκανε λάθη, τα λάθη αυτά επισημαίνονταν με σφοδρότητα και λεπτομέρεια. Το Ανατολικό Μπλοκ, όταν έκανε λάθη, τα έκανε επειδή απλά δεν τα κατάφερε, επειδή δεν το άφησαν, ενώ είχε αγαστές προθέσεις, ως να μην υπήρχε εγγενές πρόβλημα στην κοσμοθεωρία του. Εύκολο αφήγημα, μιας και το μπλοκ αυτό δεν ήταν υπόλογο σε κανένα σύστημα που υποσχόταν στη βάση του ελευθερία. Η ελευθερία για το σύστημα αυτό ήταν κάτι που μπορούσε να θυσιαστεί στο βωμό του τελικού στόχου. Η Δύση όμως ήταν συνεχώς υπόλογη στις αξίες που η ίδια έθεσε!

Κάπως έτσι η σχιζοφρένεια που αναφέρει ο Καλύβας νομίζω εξηγείται καλύτερα, δεν είναι ότι απλά παλαβώσαμε και τα πιστεύουμε όλα αυτά, ενώ αποτυπώνεται πολύ χαρακτηριστικά στο παραπάνω άρθρο ως:

“Αυτό το πολύ απλοϊκό και αναληθές σχήμα βρίσκεται παντού στον χώρο των τεχνών. Εχει περάσει μέσα σχεδόν στο υποσυνείδητο πάρα πολλών ανθρώπων. Οτι η Αριστερά εκπροσωπεί κάτι ηρωικό, κάτι καλό, παρότι μπορεί να έχει ατυχίες. […] Τη στιγμή που ο κομμουνισμός σε όλες του τις εκδοχές ήταν πραγματικά ένα καθεστώς χειρότερο από αυταρχικό. […] Οπότε, με αυτή την έννοια, θα έλεγα ότι η κομμουνιστική Αριστερά εμπότισε τη συνείδησή μας και τάισε αυτή τη σχιζοφρένεια.”

ΥΓ: Έγραψα επίσης για την Αντινεωτερικότητα.

Image credit: “Wall of Sorrow on the victims of the Stalin’s Gulag at the first exhibition in the USSR about the crimes of Stalinism” by Dmitry Borko is licensed under CC BY-SA 4.0. To view a copy of this license, visit https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/?ref=openverse.

Πολλά έχουν ειπωθεί για την έννοια του κοινωνικού συμβολαίου ανά τους αιώνες. Και υπάρχουν πολλών ειδών κοινωνικά συμβόλαια, άλλα πιο φιλελεύθερα και άλλα πιο καταπιεστικά. Είναι όμως η ιδέα του κοινωνικού συμβολαίου θεμελιωδώς καταπιεστική; Καταρχήν θα πω ότι είναι αναπόφευκτη.

Ο άνθρωπος είναι ζώο κοινωνικό και αυτό στη σύγχρονη κοινωνία έχει λάβει διαστάσεις ιλιγγιώδεις. Σχεδόν το παραμικρό που κάνουμε προϋποθέτει για να λειτουργήσει τη συνεργασία ενός απίστευτα μεγάλου αριθμού ανθρώπων οργανωμένων σε ομάδες, εταιρείες, έθνη, κοκ. Από το κινητό μας και το νερό που τρέχει στις βρύσες μας, μέχρι την ιατρική μας περίθαλψη και την εκπαίδευσή μας. Βήμα δεν κάνουμε χωρίς να έχουν συνεργαστεί άμεσα ή έμμεσα χιλιάδες άνθρωπου. Και έχουν συνεργαστεί με επιτυχία. Είναι αυτή οργάνωση καταπιεστική;

Τεχνικά, ναι. Η απόλυτη ελευθερία του ανθρώπου έχει μπει σε όρια από τη στιγμή της γέννησής του. Και είναι όρια που δεν επέλεξε και δεν διαπραγματεύτηκε. Γεννήθηκε σε μια κοινωνία και αυτό είναι προϊόν τύχης. Όμως η εναλλακτική θα ήταν κάτι ζοφερά δυστοπικό, δεν το διανοούμαστε καν και αυτό είναι φυσιολογικό. Δε μπορεί καν να ενηλικιωθεί ένα ανθρώπινο ον μόνο του. Κι ακόμη κι αν το κάνει -δεν ξέρω πώς, μεγαλώνοντας από κάποια φιλάνθρωπη λύκαινα ή αίγα- το δυναμικό του θα είναι απίστευρα περιορισμένο.

Επαγωγικά λοιπόν, ξεκινώντας από την απλή επιβίωση ενός βρέφους μέχρι την ενηλικίωσή του και τη διαγωγή ενός πλήρους βίου, θα έλεγα ότι η οργάνωση σε κοινωνίες είναι αναπόφευκτη. Αυτό που είναι υπό συζήτηση και συνεχή εξέλιξη είναι η έκταση των περιορισμών που οι κοινωνίες μας θέτουν αλλά και τα μέσα που μας δίνουν για να αξιοποιήσουμε το δυναμικό μας και να επεκτείνουμε την ελευθερία μας. Για παράδειγμα, είμαστε πιο ελεύθεροι όταν έχουμε εκπαιδευτεί σε κάτι χρήσιμο και μπορούμε με αυτό να είμαστε δημιουργικοί. Ειναι κάτι που ο απόλυτα μονήρης βίος δε μπορεί να μας παρέχει.

Image credit: “V Bar V Heritage Site” by Coconino NF Photography is marked with Public Domain Mark 1.0. To view the terms, visit https://creativecommons.org/publicdomain/mark/1.0/?ref=openverse.

Ο Κώστας Σημίτης ήταν μια ασυνέχεια στην ελληνική πολιτική σκηνή. Μια μάλλον επιτυχημένη ασυνέχεια ανάμεσα στη διαδοχή Καραμανλήδων, Παπανδρέηδων και Μητσοτάκηδων. Υπήρχε και η ασυνέχεια Τσίπρα, αλλά ας μην τη σχολιάσουμε καλύτερα και οι θητείες των μνημονίων πριν από αυτόν, αλλά ήταν όλες σύντομες και πάνω-κάτω ειδικού σκοπού.

Ανέλαβε το ΠΑΣΟΚ το 1996, μετά το θάνατο του ιδρυτή του και αγαπημένου του λαού Ανδρέα Παπανδρέου, έπειτα από μια περίοδο αρκετών εναλλαγών εξουσίας και πολιτικής αναταραχής (1989-1990-1993-1996). Μια δύσκολη αλλά και πολλά υποσχόμενη περίοδο.

Θα μείνει στην ιστορία για μια σειρά επιτευγμάτων και έργων, όπως η είσοδος της Ελλάδας στην ΟΝΕ και το ευρώ, η είσοδος της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση, οι Ολυμπιακοί Αγώνες, το μετρό και το τραμ της Αθήνας, η γέφυρα Ρίο-Αντίρριο, το αεροδρόμιο Ελευθέριος Βενιζέλος, η Αττική Οδός, η Εγνατία, η αφαίρεση του θρησκεύματος από τις ταυτότητες (μάλιστα εν μέσω τεράστιων αντιδράσεων και συγκρούσεων), οι ανεξάρτητες αρχές, τα ΚΕΠ.

Η λίστα είναι ιλιγγιώδης και έχει ονόματα και παραδοτέα συγκεκριμένα και πασίγνωστα, ταοποία  θεωρούμε σήμερα δεδομένα, αυτονόητα και απαραίτητα. Η ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας χωρίζεται στο πριν και μετά από αυτά. Δε μπορούμε να φανταστούμε τη χώρα σήμερα χωρίς αυτά. Η γενιά μου πιστεύω χρωστάει σε αυτή τη λίστα τόσο τη χώρα της κάποιας ευημερίας στην οποία έζησε μέχρι το 2010, όσο και την ιδέα για το πού μπορεί αυτή η χώρα να φτάσει και ποια είναι η χώρα που θέλαμε. Η γκρίνια που “δε γίναμε Ευρώπη” είναι ακριβώς επειδή κάτι τέτοιες λίστες μας κάνουν να πιστεύουμε ότι ίσως ήταν και εφικτό.

Έμεινε στην ιστορία ως εργατικός διαχειριστής και γραφειοκράτης, όχι λαϊκιστής, ως επίμονος άνθρωπος, ως μετριοπαθής, ως πολιτικός των στόχων και του ρεαλισμού. Καθόλου στερεοτυπικά ελληνικά χαρακτηριστικά όλα αυτά! Ήταν σχεδόν ένας αντι-ήρωας χωρίς χάρισμα ηγέτη και προσωπική γοητεία που να τον κάνουν λαοφιλή. Μια ασυνέχεια.

Ταυτόχρονα και ακριβώς για αυτά του τα χαρακτηριστικά λοιδορήθηκε όσο λίγοι. Ο λογιστάκος, ο καθηγητάκος (ήταν και καθηγητής πανεπιστημίου), ο τάπερμαν (ήταν μικροκαμωμένος), ο αρχιερέας διαφθοράς (για το χρηματιστήριο), για τα σαρδάμ που έκανε και τις λέξεις που μάσαγε (μιλούσε πράγματι κάπως αδέξια), για τις ελιές στο πρόσωπό του, ο κινέζος. Περίεργο μέτρο έχουμε, θα έλεγε κανείς.

Και βέβαια η σφοδρότερη κριτική εναντίον του είναι ότι δεν κατάφερε τα πάντα. Δεν άλλαξε το ασφαλιστικό (η αλήθεια είναι ότι δεν τον άφησαν, θα τον έτρωγαν ζωντανό), αν και ήταν ο μόνος που το άγγιξε και το επεσήμανε ως γάγγραινα (που ακόμη και σήμερα σαπίζει). Στα χρόνια του συνέβη το σκάνδαλο του χρηματιστηρίου (λες και δεν υπάρχουμε κι εμείς που δεν παρασυρθήκαμε σαν παιδάκια από τη βία του εύκολου πλουτισμού) που το χρεώθηκε, ίσως και σωστά σε ένα βαθμό.

Προσωπικά θα πρόσθετα στο παραπάνω κυτίο παραπόνων μόνο έναν κάποιο ιδεολογικό μανιχαϊσμό στη ρητορική δεξιάς/αριστεράς, προοδευτικής/συντηρητικής παράταξη. Μια εύκολη αντίστιξη που θα έπρεπε να ανήκει στο παρελθόν και τη διαιώνισε. Κάνοντας όμως στην πράξη συμβιβασμούς για να πετύχει τους καθαρούς στόχους που έθετε.

Μπορεί κανείς να τον κατηγορήσει για μια ψευδή αίσθηση υπερανάπτυξης κατά την περίοδο των δύο θητειών του ως πρωθυπουργός. Όμως μήπως δεν υπήρξε αυτή η ανάπτυξη; Μήπως δική του ευθύνη ήταν η αλόγιστη διακυβέρνηση που ακολούθησε και οδήγησε στη χρεοκοπία; Μήπως αυτή η ανάπτυξη δεν αποθήκευσε και το απαραίτητο λίπος και δημιούργησε την απαραίτητη σταθερότητα για να ξεπεραστεί χωρίς πολύ χειρότερες συνέπειες η κρίση; Θα θέλαμε να φανταστούμε την κρίση εκτός Ευρωζώνης; Όχι.

Ακριβώς για το γεγονός, λοιπόν, ότι η χώρα είναι πρακτικά μια άλλη χώρα πριν και μετά τη διακυβέρνησή του θα τον κατηγοριοποιούσα επιδραστικά στο τρίπτυχο Βενιζέλος – Καραμανλής – Σημίτης. Και θα θυμάμαι ότι ο Έλληνας αγάπησε να μισεί αυτόν που δεν χώρεσε στο κακό του στερεότυπο. Αγάπησε να τον μισεί και να τον κοροϊδεύει φτηνά, όμως όταν ήταν να αποφασίσει ποιος θα του κάνει τη δουλειά, την ανέθετε σε αυτόν.

• Κώστας Σημίτης – Βιογραφία
• Κώστας Σημίτης: Τα επιτεύγματα και οι θέσεις του
• Κώστας Σημίτης: Το φιλμ της κυβερνητικής θητείας του – Από τα Ιμια στην ΟΝΕ και τα μεγάλα έργα
• Κώστας Σημίτης: Ένα αφιέρωμα στη ζωή και την παρακαταθήκη του από το ΕΡΤΝews
• Κώστας Σημίτης (1936-2025): «Στις αλλαγές προχωράς με συναινέσεις, κόντρα στο ρεύμα»
• Κώστας Σημίτης 1936 – 2025: Η διαδρομή, η δράση και η ζωή του σε σπάνιες εικόνες

Image credit: “Konstantinos Simitis” by boellstiftung is licensed under CC BY-SA 2.0. To view a copy of this license, visit https://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0/?ref=openverse.

Χτες, ο Μαρκ Ζούκερμπεργκ, ιδρυτής και διευθύνων της Meta (Facebook, Instagram, Threads) ανακοίνωσε ότι σταδιακά θα σταματήσει τη λειτουργία του fact checking στις πλατφόρμες του σε μια προσπάθεια ενίσχυσης της ελευθερίας του λόγου, η οποία καταπιέζεται, όπως ισχυρίστηκε, στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η κίνηση αυτή αναπόφευκτα ερμηνεύεται στο πλαίσιο της έναρξης της θητείας του νέου Προέδρου των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, ως ευθυγράμμιση με την πολιτική κουλτούρα του τελευταίου.

Θα την πω τη μαύρη μου αλήθεια, αλλά η εκδοχή να αυξηθεί η ελευθερία λόγου στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, και οπουδήποτε αλλού, που λέει ο λόγος, δε μου ακούγεται κακή εξέλιξη καταρχήν. Το να έρχεται η εκδοχή αυτή από εκεί που αγαπάμε να μισούμε, βέβαια, πονάει. Αλλά, όπως λέμε ότι είναι προτιμότερο να μείνουν 100 ένοχοι έξω από τη φυλακή, παρά να μπει μέσα 1 αθώος από λάθος, έτσι πρέπει να φερθούμε και εδώ. Νομικός πολιτισμός είναι αυτό.

Φυσικά, κάτι τέτοιο έχει ευθύνη και οι κίνδυνοι είναι υπαρκτοί και όχι θεωρητικοί (πχ προπαγάνδα από Ρωσία και Κίνα). Γι’ αυτό και οι fact checkers εξακολουθούν να είναι απαραίτητοι, απλώς θα πρέπει α) πλέον να περάσει ο έλεγχός τους από δική μας επιλογή και εφαρμογή, πχ με εργαλεία που θα τρέχουν στους πλοηγούς μας, και όχι προστατευτικά από τις ίδιες τις πλατφόρμες, οι οποίες έκαναν και πολλά λάθη, και β) θα πρέπει να επιλέγουμε προσεκτικότερα τις πηγές ενημέρωσής μας.

Προσωπικά επιλέγω να λαμβάνω καθημερινή ενημέρωση μέσω newsletter από τις παρακάτω πηγές:

• Καθημερινή
• TO BHMA
• InsideStory
• KReport
• Athens Voice
• LIFO
• FACT news

Δε συμφωνώ με όλα όσα διαβάζω εκεί, αλλά τα διασταυρώνω, τα αναζητώ και ξέρω ότι πρόκειται για επιμελημένες εκδόσεις, που έχουν ένα επίπεδο σοβαρότητας και πάνω. Θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία. Αυτό εννοούσε ο ποιητής.

Image credit: “Freedom of Speech Includes The Press” by narih lee is licensed under CC BY 2.0. To view a copy of this license, visit https://creativecommons.org/licenses/by/2.0/?ref=openverse.

Ας επιχειρήσω μια προσέγγιση:

Ηθική είναι εκείνο το σύστημα σκέψης και ενστικτώδους προδιάθεσής μας που επιχειρεί να κυβερνήσει τις πράξεις μας που επηρεάζουν και άλλους ανθρώπους. Κατ΄επέκταση και ο τρόπος και ο βαθμός στον οποίο κατανοούμε αυτό το σύστημα και η έκταση που δίνουμε σε αυτό.

Σημειώσεις:

• σύστημα σκέψης [1]: γιατί αποκτά στοιχεία αναλυτικά, λογικά, που τα διερευνούμε φιλοσοφικά, τα παρατηρούμε, μετράμε πράξεις και αποτελέσματα
• σύστημα σκέψης [2]: γιατί μελετώ εδώ τη ηθική σε προσωπικό επίπεδο και στο πώς την προσλαμβάνει ο καθένας μας και όχι σαν ένα εξωτερικό σύστημα κανόνων
• ενστικτώδους προδιάθεσης: γιατί η ηθική μας είναι και σε μεγάλο βαθμό εγγεγραμμένη μέσα στη βιολογία μας
• επιχειρεί: γιατί δεν το καταφέρνει πάντα, συχνά θεωρούμε ότι ξέρουμε το καλό αλλά δεν το κάνουμε
• άλλους ανθρώπους [1]: αλλά και όχι μόνο, μπορεί να αφορά οποιοδήποτε ον θεωρούμε ότι αξίζει ηθικής αντιμετώπισης – στα άβια όντα δεν έχουμε επεκταθεί ακόμα, αν και τα συμπαρασύρει καμιά φορά συνεκδοχικά η σύνδεσή τους με κάποιο πρόσωπο ή ομάδα που θεωρούμε ιερά ή σημαντικά
• άλλους ανθρώπους [2]: έμφαση στο “άλλους”, η ηθική δεν έχει καμία αξία -πιθανότατα δε θα είχε ποτέ καν υπάρξει- αν εξετάζουμε μόνο ένα άτομο και για πράξεις που με κανέναν τρόπο δεν επηρεάζουν άλλα άτομα

Η θρησκεία φαίνεται πως ήταν μια πρωτόγονη κωδικοποίηση της ηθικής μας αλλά και μορφή πολιτικής οργάνωσης. Εξελίχθηκε από δεισιδαιμονική έκφραση/εξήγηση των φυσικών φαινομένων σε σε ένα πιο σύνθετο σύστημα για το καλό, το κακό και την κοινωνική οργάνωση. Μοιάζει, δε, να είναι κάτι σχεδόν απαραίτητο εξελικτικά στην ανθρώπινη βιολογία, ή, για να το πω λιγότερο αυστηρά, σα να έχει μια θέση η ανθρώπινη εξέλιξη για αυτήν. Αν αυτή η θέση δεν αναπληρωθεί από κάτι άλλο εξίσου συνδετικό και συνεκτικό για μια κοινωνία, τότε μένει ένα επικίνδυνο κενό.

Ας δούμε δύο συγκρουόμενες απόψεις επ’ αυτού:

Dawkins:

Η ηθική μας είναι μέρος του εξελικτικού μας πλεονεκτήματος, την έχουμε ανεξάρτητα από τις θρησκείες μας και άρα αυτές δεν τις χρειαζόμαστε.

Haidt:

Η θρησκεία (πιο σωστά η ανάγκη για κάτι ιερό) είναι εξελικτικά απαραίτητη στην εδραίωση της ηθικής μας και της κοινωνικής συνοχής και άρα δε θα πρέπει να προσπαθούμε να την ξεριζώσουμε ριζοσπαστικά.

Κι άλλες σχετικές σκέψεις εδώ.

[Διαβάζοντας, Johnathan Haidt, The righteous mind και Richard Dawkings, The god delusion]

Έπεσε στα μάτια μου πρόσφατα το παρακάτω απόσπασμα από μια συζήτηση του Στέλιου Ράμφου και της Μαρίας Ευθυμίου στο Impactalk σχετικά με το μέλλον της ανθρωπότητας -ΟΚ λίγο μεγαλεπήβολο αυτό- σε σχέση με την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ/AI). Διαπιστώνω ότι ακόμη και πολύ έξυπνοι άνθρωποι δε μπορούν να αντιληφθούν τι είναι τεχνητή νοημοσύνη και πως καταρχάς δεν είναι νοημοσύνη. Δε θεωρούν ότι τα κομπιουτεράκια που κάνουν τεράστιες πράξεις πολύ γρήγορα είναι νοημοσύνη; Γιατί θεωρούν ότι τα κομπιούτερ που συνδυάζουν απίστευτα γρήγορα ανθρώπινο κείμενο είναι;

Λέει σε ένα σημείο ο Ράμφος:

“Η ΤΝ έχει ένα μειονέκτημα. Δεν έχει βλακεία.”

Καταρχάς τι θα προτιμούσε; Να έχει βλακεία; Να κάνει σοβαρά και επικίνδυνα λάθη; Φυσικά και δε θα το ήθελε αυτό. Δε θα μας ήταν χρήσιμη αν το έκανε αυτό. Αλλά μήπως όλα τα άλλα μας εργαλεία δεν τυγχάνουν συχνά κακής χρήσης από τους ανθρώπους; Εκεί έκανε το λάθος, απέδωσε προθέσεις στην τεχνητή νοημοσύνη, κάτι που ακόμα παραμένει μοναδικό χαρακτηριστικό των ανθρώπων. Γιατί, κατά τα άλλα η τεχνητή νοημοσύνη, κάνει και λάθη, θυμόμαστε όλοι τις εικόνες ανθρώπων με περισσότερα από πέντε δάχτυλα ή τις λεγόμενες παραισθήσεις που καμιά φορά παθαίνει. Ε, έχει και βλακεία όπως ένα αυτοκίνητο μπορεί κάποιος να το γκαζώσει ίσα πάνω σε έναν τοίχο.

Λέει, επίσης, λίγο πιο μετά:

“Η ανθρωπότητα θα σκέφτεται ευθύγραμμα, δε θα συνθέτει, άρα, κατά κάποιο τρόπο, θα ακυρωθεί ένα θεμελιώδες χαρακτηριστικό της.”

Δε φοβόμαστε το ίδιο όμως όταν ανεβαίνουμε σε ένα αεροπλάνο χωρίς να ξέρουμε καθόλου πως αυτό λειτουργεί και πώς ο άνεμος με τη βοήθεια της διαφοράς πίεσής του στα φτερά το βοηθά να απογειωθεί και να πετάξει. Σκεφτόμαστε και λειτουργούμε σε ένα ανώτερο επίπεδο, έχοντας λύσει τα προβλήματα του κατώτερου επιπέδου και χωρίς να ανησυχούμε για αυτά. Ακόμα χειρότερα: χωρίς να τα ξέρουμε, χωρίς να μπορούμε να τα λύσουμε οι ίδιοι.

Μπορώ όμως να ακούσω το παραπάνω επιχείρημα ως επιχείρημα κατά της πνευματική ως νωθρότητας. Όπως ξεχάσαμε να κάνουμε διαίρεση στο χέρι -ή στο μυαλό- ποιος ξέρει τι άλλο μπορεί να ξεχάσουμε χρησιμοποιώντας την τεχνητή νοημοσύνη; Κι αυτό το κάτι θα είναι τελικά κάτι εξαιρετικά σημαντικό ή ίσως και όχι; Δεν έχω απάντηση για αυτό, όμως πιστεύω ότι η νωθρότητα που προκύπτει από την αδυναμία ακόμη και για την πράξη της διαίρεσης δε μας είναι ωφέλιμη. Ας ξέρουμε πώς να κάνουμε διαίρεση και ας μας την κάνουν με ακρίβεια τα κομπιουτεράκια.

Ποιος ξέρει, ίσως στο μέλλον καταλήξουμε να κάνουμε ασκήσεις πνευματικής εγρήγορσης για να καταπολεμήσουμε τη νωθρότητα του πνεύματος, όπως εδώ και δεκαετίας έχουμε συνειδητοποιήσει ότι χρειαζόμαστε ασκήσεις σωματικές για να καταπολεμήσουμε τη σωματική νωθρότητα, στην οποία καταπέσαμε επειδή λύσαμε μυριάδες πρακτικά προβλήματα της καθημερινότητάς μας και πλέον το σώμα μας δεν ασκείται οργανικά, στον καθημερινό μόχθο, στην καθημερινή εργασία.

Είναι όμως η τεχνητή νοημοσύνη ένα εργαλείο χωρίς κινδύνους; Οπωσδήποτε όχι. Οι πραγματικοί κίνδυνοι που βλέπω είναι:

• Τα πνευματικά δικαιώματα των περιεχομένων που καταναλώνει και για τα οποία κυρίως αδιαφορεί.
• Η βίαιη διατάραξη του τρόπου εργασίας πολλών πεδίων που έχουν τη γλώσσα ως βασικό τους εργαλείο.
• Τα προσωπικά δεδομένα χρηστών που διαχέονται σε σχεδόν άγνωστες εκτάσεις του νέφους.
• Η εκτεταμένη χρήση της σε μεγάλη κλίμακα σε συστήματα αποφάσεων όπου μικρά λάθη μπορούν να έχουν μεγάλες επιπτώσεις.
• Η χρήση της από καταπιεστικά καθεστώτα, όπως το κομμουνιστικό κινεζικό, για τη χειραγώγηση και τον έλεγχο των πολιτών και των εργαζομένων.

Αυτά πρέπει να τα προσέξουμε!

Ας κλείσουμε το αιώνιο αυτό φιλοσοφικό ερώτημα μια και καλή. Οι αριθμοί είναι ανθρώπινοι νοητική κατασκευή. Αλλά τα πλήθη, για τα οποία τους χρησιμοποιούμε, αυτά υπάρχουν στην αντικειμενική πραγματικότητα. Το ερώτημα έτσι μετασχηματίζεται στο αν υπάρχει και τι είναι η αντικειμενική πραγματικότητα. Εύκολο! Είναι η προσέγγιση της πραγματικότητας που όλοι έχουμε και θεωρούμε ότι την έχουμε με κοινό τρόπο. Έχει νόημα η πραγματικότητα έξω από την ανθρώπινη εμπειρία; Κακή ερώτηση. Το νόημα είναι κάτι που δίνουμε οι άνθρωποι. Αλλά η πραγματικότητα υπήρχε και πριν από τους ανθρώπους. Είχε τότε νόημα; Δεν ξέρουμε.

Να το λοιπόν, οι αριθμοί μετρούν πλήθη. Αλλά υπάρχουν τα πλήθη; Τι ερώτηση; Ένα κοπάδι ελάφια θα αντιμετωπίσει με τον ίδιο τρόπο μια αγέλη λύκων και ένα μοναχικό λύκο. Θα φοβηθεί κανείς το ίδιο μια μέλισσα από ό,τι ένα σμήνος μέλισσες. Θα ψάξει μια μαμά γάτα όλα τα γατάκια της όταν τα χάσει; Ίσως στα παραδείγματα αυτά δεν έχει σημασία ο απόλυτος αριθμός, το ακριβές πλήθος. Αλλά η εμπειρία το πλήθους υπάρχει. Οι άνθρωποι κάναμε την εμπειρία του πλήθους πολύ πολύ σημαντικότερη φυσικά, μετρήσαμε τα πάντα, βρήκαμε ιδιότητες στους αριθμούς, τους χρησιμοποιήσαμε για να φτιάξουμε τεχνολογία.

Καλά Χριστούγεννα!

Ο τίτλος του άρθρου αναφέρεται χιουμοριστικά -αν δεν το καταλάβατε ήδη- στο γνωστό σκετς των Monty Python από την ταινία Life of Brian, όπου μια ομάδα Εβραίων συζητούν για τη ρωμαϊκή κατοχή που υφίστανται και αν τελικά οι Ρωμαίοι έχουν κάνει κάτι στ’ αλήθεια για αυτούς. Αναδύεται χιουμοριστικά η πολυπλοκότητα σχέσεων ακόμη όπως και αυτή καταπιεζόμενου-καταπιεστή.

Οι Ρωμαίοι ήταν κατακτητές μεν, αλλά έχτισαν υδραγωγεία, καθάρισαν την πόλη και διάφορα άλλα που οι σπαρταριστοί χαρακτήρες των Monty Python συνειδητοποιούν ένα προς ένα. Όμως ο αρχηγός της ομάδας, καθώς τα παραδέχεται όλα αυτά ένα προς ένα, αναφωνεί με έμφαση”Καλά όλα αυτά, ναι, αλλά τι έχουνε κάνει οι Ρωμαίοι στ’ αλήθεια για εμάς;”.

Κάπως έτσι μπορεί να αναρωτηθεί κανείς για τις θρησκείες και για τους θεούς. Πώς προέκυψαν και τι τελοσπάντων χρησιμότητα είχαν; Ειδικά για έναν άθεο σαν κι εμένα μπορεί το ερώτημα να φαντάζει αναπάντητο. Τι αξία έχει μια πίστη σε κάτι που δεν υπάρχει; Τι αξία έχει η ενασχόλησή μας με αυτή την πίστη και μάλιστα με τρόπο που να απαιτεί κόπο, χρόνο, χρήμα και μάλιστα ιστορικά να έχει προκαλέσει τόσα δεινά, πχ μισαλλοδοξία, καταπίεση, πόνο, θάνατο; Λοιπόν, τι έχει κάνει στ’ αλήθεια ο θεός για εμάς;

Υπάρχουν δύο θεωρίες. Η πρώτη εκφράζεται από τον εξελικτικό βιολόγο Richard Dawkins στο The God Delusion. Εξελικτικά φυσικά! Οι άνθρωποι έχουμε την τάση να αποδίδουμε αιτίες και σκοπούς στα πάντα προσπαθώντας να εξηγήσουμε και να καταλάβουμε τον κόσμο γύρω μας. Αναζητώντας αιτίες σε φυσικά φαινόμενα δεκάδες και εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν είδαμε σε αυτά φανταστικές οντότητες που τα προκαλούν και τις ονομάσαμε θεούς. Γύρω από αυτούς δημιουργήθηκαν θρησκείες.

Ταυτόχρονα οι άνθρωποι έχουμε την τάση να συνδεόμαστε με άλλους ανθρώπους και ειδικά με αυτούς που μας έχουν αναθρέψει. Στρεφόμαστε σε αυτούς για επιβίωση και βοήθεια σε μεγάλο μέρος της ζωής μας. Σε αυτούς δείχνουμε  σεβασμό και υποχωρητικότητα. Δεχόμαστε αυτά που μας διδάσκουν και μας διδάσκουν τις δεισιδαιμονίες που προαναφέρθηκαν.

Έτσι αυτές οι δεισιδαιμονίες επιβιώνουν στις χιλιετίες και μέχρι σήμερα, παρόλο που -τεράστια έμφαση εδώ- αυτό το χαρακτηριστικό δε μας δίνει κάποιο πλεονέκτημα. Και δε μας δίνει κάποιο πλεονέκτημα γιατί ο Dawkins και οι New Atheists γενικά πιστεύουν ότι η θρησκεία α) έχει κόστος στη διαχείριση και εξέλιξή της, θέλει προσευχές, ναούς, αφιέρωση προσωπικού και ομαδικού χρόνου κλπ και β) έχει προκαλέσει χίλια μύρια δεινά στην ανθρωπότητα, πολέμους, διχασμούς, καταπιέσεις κλπ.

Η άλλη θεωρία έρχεται από τον εξελικτικό ψυχολόγο Johnathan Haidt στο The Righteous Mind. Παρεπιπτόντως και τα δύο αυτά βιβλία είναι υποδείγματα καθαρής και ορθολογικής γραφής. Ειδικά το τελευταίο είναι και αποκαλυπτικό στο πώς ο νους μας εξελίχθηκε να σκέφτεται ηθικά. Ηθικά! Η λεπτομέρεια που ο Haidt λέει πως διέφυγε από το Dawkins.

Λέει, λοιπόν, ο Haidt, συμφωνώντας αρχικά, πως, πράγματι, οι πολύ μακρινοί μας πρόγονοι ανέπτυξαν την τάση να αναζητούν σκοπό και αιτία στα πράγματα και έτσι εύκολα αναπτύχθηκαν οι δεισιδαιμονικές θεότητες, εξηγώντας έτσι την αφιλόξενη για τον πρωτόγονο άνθρωπο φύση. Αυτές οι θεότητες ήταν αρχικά μάλλον βάρβαρες και χωρίς σκοπό. Υπήρχαν επειδή αυτό έδινε μια εξήγηση. Δεν ήταν κατανάγκην καλές ή κακές ή μπορεί να ήταν καλές και κακές ανάλογα με το ποιο φαινόμενο εξηγούσαν. Ο ήλιος είναι κάτι καλό αλλά ο κεραυνός κάτι επικίνδυνο κοκ.

Όμως ταυτόχρονα ο πρωτόγονος άνθρωπος άρχισε να αναπτύσσει και στοιχεία ηθικής που του επέτρεψαν να συνεργάζεται με άλλους ανθρώπους σε ομάδες. Αμοιβαιότητα, επιβράβευση, τιμωρία. Μπορεί αυτά να μας μοιάζουν στοιχειώδη όμως είναι ρηξικέλευθα στοιχεία προόδου από την προηγούμενη κατάσταση του ζώου. Η ηθική τον βοήθησε να περάσει από τη αγέλη, που απλά επιβιώνει σε μεγάλα μπουλούκια, σε ομάδες με κοινούς σκοπούς.

Η θρησκεία και οι θεοί της άρχισαν να γίνονται πλέον όχι απλά εξηγήσεις των φυσικών φαινομένων αλλά και οι πνευματικοί τοποτηρητές της ηθικής. Η ηθική τρόπον τινά θεσμοθετήθηκε πάνω στα πρόσωπα των θεών, οι οποίοι μετεξελίχθηκαν και δεν ήταν πλέον πρωτόγονες δεισιδαιμονικές φιγούρες αλλά ηθικοί ταγοί. Επιπλέον όλα τα κοινωνικά στοιχεία που αναπτύχθηκαν από τη θρησκεία, όπως τελετές, τέχνες κλπ λειτούργησαν συγκολλητικά στις σχέσεις των ατόμων ανάμεσα στις ομάδες τους. Και οι θρησκείες που το κατάφεραν αυτό ισχυρότερα επικράτησαν των άλλων, όχι μόνο με βίαιες συγκρούσεις αλλά και με τρόπους πολιτισμικής επικράτησης.

Παράλληλα, δηλαδή, με τη φυσική επιλογή της θεωρίας της εξέλιξης του Δαρβίνου, που λειτουργεί σε επίπεδο ατόμου, λειτουργεί και μια φυσική επιλογή σε επίπεδο ομάδας. Αυτό είναι κάτι που -εξηγεί ο Haidt- θεωρούσαμε μάλλον λάθος ή το αποδίδαμε αυτόματα και συνεκδοχικά και πάλι στη φυσική επιλογή σε επίπεδο ατόμου όπως αυτή λειτουργεί όταν το άτομο βρίσκεται μέσα σε μια ομάδα. Όμως ήταν κάτι που είχε προβλέψει και ο ίδιος ο Δαρβίνος και τελικά το πιθανότερο είναι ότι πράγματι ισχύει.

Έτσι λοιπόν η θρησκεία αποκτά περισσότερο λειτουργική εξελικτική αξία. Εξηγείται και δε μένει ένα οξύμωρο που επιβίωσε ενώ δε θα έπρεπε. Δεν είναι απλά ένα βάρος, ένα κατάλοιπο αντί ένα πλεονέκτημα. Τάσσομαι λοιπόν με τον Haidt στο θέμα αυτό. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι στηρίζω τη δεισιδαιμονική εκδοχή των θρησκειών ή ότι τις αποδέχομαι ως κάτι μοιραίο. Κάθε άλλο.

Όμως έτσι καταλαβαίνω καλύτερα την ανθρώπινη φύση και δεν τάσσομαι ενάντιος στη θρησκεία ως ένα παράδοξο και αρνητικό φαινόμενο. Δεν τάσσομαι ενάντια στους ανθρώπους, δεν είμαι διχαστικός. Αναγνωρίζω την αξία της θρησκείας ως συγκολλητικής ουσίας σε μια ανθρώπινη κοινωνία και, όταν επιζητώ την κοινωνική εξέλιξη, δεν παραγνωρίζω την ανθρώπινη αυτή ανάγκη. Μόνο αναζητώ τρόπους να την αντικαταστήσω με κάτι άλλο, που όμως να είναι κοινό και σταθερό. Δε φέρομαι, επομένως, ριζοσπαστικά και ανατρεπτικά. Φέρομαι… εξελικτικά.

Πού μπορώ να στραφώ για κάτι τέτοιο; Σε έννοιες όπως το έθνος, σε υπερεθνικούς σχηματισμούς, όπως η ενωμένη Ευρώπη, σε έννοιες όπως ο ανθρωπισμός και η επιστήμη. Είναι έννοιες που μπορούν να λειτουργήσουν ενωτικά, το έχουν αποδείξει, όμως αυτή είναι μια διαδικασία αργή και επίπονη και μέχρι να πετύχουμε την παγκόσμια αδελφοσύνη καλό θα είναι να φερόμαστε στην πρόοδο κάπως συντηρητικά και όχι βολονταριστικά και ριζοσπαστικά. Γιατί είμαστε άνθρωποι.

Αλλά τι έχουνε κάνει οι Ρωμαίοι στ’ αλήθεια για εμάς;

1. Την Κυριακή έχουμε προγραμματίσει να πάμε στο πάρτυ της Νεφέλης. Η μαμά σου πρότεινε να βγείτε μια βόλτα και να της πάρετε ένα δώρο. Θύμωσες. Δεν ήθελες να της πάρεις δώρο. Δε μπορούσες να το εξηγήσεις. Με τα πολλά πήγες. Επιστρέφοντας, κάθισες στον καναπέ είπες “Ήμουν εγωιστής πριν… σαν τον εγωιστή γίγαντα” και μου εξήγησες ότι θα ήθελες όλα τα δώρα δικά σου. Έτσι σε μάθαμε. Να έχεις ό,τι θες. Και τώρα μαθαίνεις πως ο κόσμος λειτουργεί λίγο διαφορετικά.

2. Πριν λίγες μέρες σου είπα ότι δεν κάνει να βλέπεις πολλά βιντάκια στο κινητό σου. Δε μπορούσες να καταλάβεις το γιατί. Επέμενες σε αυτό που η παρόρμησή σου σε ωθούσε. Λίγο πιο μετά μου είπες ότι την ώρα που τα βλέπεις “το μυαλό μου θέλει να τα σταματήσω αλλά δε μπορώ”. Μόλις ανακάλυψες την έννοια του εθισμού. Θα πρέπει να το δουλέψουμε μαζί αυτό σταδιακά.

3. Χοροπηδώντας στον καναπέ μου είπες “Μπαμπά ξέρεις πώς λένε τον μακρυβελόδοντα στα Αγγλικά; Μακρυβελόδουντ”. Και όταν παραγγείλαμε το βράδυ με τη μαμά και περιμέναμε την παράδοση είπες “Μήπως τα βάλανε τα μπέργκερ πάνω σε χελώνες”. Έχεις και χιούμορ.

Μαζεύοντας πορτοκάλια στον πίσω κήπο.

Βλέπω ο δόλιος αυτό το βιντεάκι για τη νεωτερικότητα στη Lifo. Τι είναι η νεωτερικότητα; Διαφωτισμός, απελευθέρωση του ατόμου, ορθολογισμός, δημοκρατία, τεχνολογία, εξέλιξη, βελτίωση στα πάντα όλα κλπ. Ξεκινάει το video καλά, τα αναγνωρίζει όλα. Για να καταλήθει σαν εκθεσάς 3ης λυκείου σε πανελλήνιες του 1990 ότι:

• it has left us emotionally bereft
• has rendered all our relationships difficult
• has stripped us of our right to feel melancholy

Ε, όχι. Πείτε όχι στη μιζέρια αυτών που σας λένε πως τα καλύτερα πράγματα που συνέβησαν στην ανθρωπότητα τα τελευταία 300 χρόνια είναι αυτά που μας φταίνε. Αυτά είναι τα κεκτημένα μας, τα εργαλεία μας, όχι τα δεσμά μας.

“Hirshhorn Museum, Washington D.C.” by ehpien is licensed under CC BY-NC-ND 2.0. To view a copy of this license, visit https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/2.0/