Τάκης Μπουγιούρης

Αν ο τίτλος της ανάρτησης σας κάνει να κριντζάρετε λίγο σας καταλαβαίνω, επίτηδες τον έβαλα εκεί. Στο σημερινό συγκείμενο τέτοιες ατάκες δεν έχουν θέση και οι δικτάτορες είναι κατάπτυστοι. Για την ακρίβεια η ατάκα “Μεταξά μας, σωτήρα της πατρίδος” προέρχεται από τραγουδάκι που μάθαιναν στη νεολαία της εποχής δίνοντάς της σοκολάτες για να την καλοπιάσουν. Κάθε φασιστικό καθεστώς επένδυε στη νεολαία του. Αλλά είναι αρκετή αυτή η ανάγνωση; Όχι δεν είναι αρκετή και είναι και αναχρονιστική!

Είναι αναχρονιστική γιατί κρίνουμε ένα πρόσωπο που έζησε δεκαετίες πριν από εμάς με την ηθική και την αισθητική του σήμερα και επιπλέον με τη γνώση της ιστορίας που ακολούθησε, από θέση δηλαδή βολική, μακριά από την πολυπλοκότητα της εποχής της. Για την πολυπλοκότητα εκείνης της εποχής διάβασα δύο πολύ ωραία άρθρα αυτές τις μέρες (ήταν μέρες γιορτής της 28ης Οκτωβρίου 1940) που δίνουν μια πολύ πιο ρεαλιστική ανάγνωση του μεσοπολέμου, της θέσης της Ελλάδας στον κόσμο εκείνο και των επιλογών του δικτάτορα της 4ης Αυγούστου Μεταξά:

1. Ανεπιθύμητες μνήμες: Η περίπτωση του Ιωάννη Μεταξά
2. O Ιωάννης Μεταξάς ήταν «έτοιμος από καιρό» να πει το OXI…
3. Τα παράδοξα της μεταξικής περιόδου

Ένα μικρό χαρακτηριστικό απόσπασμα από το τρίτο άρθρο από τα παραπάνω:

[…] εξηγεί ο Νίκος Βαφέας. «Το φιλελεύθερο μοντέλο ήταν σε κρίση και άρχισε σταδιακά να αρθρώνεται ένας αντικοινοβουλευτικός λόγος, ένας λόγος για διευθυνόμενη οικονομία με επιχειρήματα ανάγκης ενίσχυσης της εκτελεστικής εξουσίας, κάτι που έκανε πολλούς –και από τα δύο κυρίαρχα στρατόπεδα –δεκτικούς σε αυταρχικές λύσεις». Δεν είναι τυχαίο ότι λίγο πριν από την επιβολή της δικτατορίας, στις 27 Απριλίου, ο Μεταξάς, αρχηγός ενός μικρού κόμματος, εξασφάλισε ψήφο εμπιστοσύνης με 241 ψήφους υπέρ και 16 κατά. Ο μετέπειτα δικτάτορας είχε προηγουμένως εκλεγεί νόμιμα από τη συντριπτική πλειοψηφία του Ελληνικού Κοινοβουλίου.

Η αισθητική και η ηθική μας αλλάζει με τα χρόνια, εξελίσσεται. Ποιος ξέρει τι από αυτά που θεωρούμε σήμερα φυσιολογικά θα μοιάζουν απεχθή στους ανθρώπους του μέλλοντος! Ίσως το ότι ακόμη τρώμε ζώα. Ίσως το ότι καταναλώνουμε ορυκτά καύσιμα. Ίσως κάτι άλλο που δεν το αντιλαμβανόμαστε καν ακόμη. Σημαίνει αυτό ότι σήμερα αδυνατούμε να κάνουμε σημαντικά πράγματα και να αξίζει να αναγνωριστούμε για αυτά; Ελπίζω να συμφωνούμε πως όχι! Μπορούμε να κάνουμε σημαντικά πράγματα και αξίζει να αναγνωριστούμε για αυτά… ΠΑΡΟΛΟ που δεν είμαστε τέλειοι για τον κριτή του μέλλοντος. Και ο ίδιος ο κριτής του μέλλοντος βρίσκεται στην ίδια θέση σε σχέση με τον κριτή του δικού του μέλλοντος.

Κάπως έτσι πρέπει να αντιμετωπίζουμε και τις επιδραστικές προσωπικότητες του δικού μας παρελθόντος. Αναγνωρίζοντας τις τεράστιες ιστορικές εξελίξεις που έχουν συμβεί και που εμείς τις γνωρίζουμε, σε αντίθεση με τις προσωπικότητες αυτές, που ζουν σε ένα χρόνο μονίμως ενεστωτικό, όπου τα πάντα είναι ρευστά και οι συνθήκες πολλές και πολύπλοκες. Ίσως για αυτό ακριβώς είναι μεγάλες αυτές οι προσωπικότητες, γιατί σηκώνονται πάνω από την εποχή τους, πάνω από τα ελαττώματά τους και κάνουν πράξεις που αποκτούν ιστορική σημασία.

Διαφορετικά ο Σωκράτης και οι άλλοι μεγάλοι φιλόσοφοι ήταν απλώς ρατσιστές που κατείχαν δούλους, ο μέγας της επιστήμης Ισαάκ Νεύτωνας ήταν ένας ιδεοληπτικός χριστιανός, ο επαναστάτης του 1821 Θεόδωρος Κολοκοτρώνης ήταν ένας αγροίκος πατριάρχης κοκ. Θα βρούμε απαράδεκτα στοιχεία σε κάθε μεγάλη προσωπικότητα του παρελθόντος. Αλλά θα είναι απαράδεκτα με τα σημερινά κριτήρια. Όχι στην εποχή τους.

Αλλά είναι και κάπως ρηχή μια ανάγνωση που κανσελάρει όλες αυτές τις προσωπικότητες λες και τις θυμόμαστε ακόμη και για αυτά τα ελαττώματά τους. Δεν τις θυμόμαστε για αυτά. Όταν τις τιμούμε δεν τιμούμε την ίδια την προσωπικότητα. Δεν είναι εν ζωή αυτοί οι άνθρωποι για να χαρούν καμία τιμή! Τις θυμόμαστε γιατί στο όνομά τους συμπυκνώνεται ένα νόημα ανώτερο από μια προσωπικότητα, αναδεικνύεται μια ιδέα, κάτι αξιοθαύμαστο, κάτι που αξίζει να θυμόμαστε και θέλουμε να χτίσουμε πάνω σε αυτό.

Στο Μεταξά λοιπόν θυμόμαστε έναν άνθρωπο που ήταν πατριώτης. Που έβαλε μπροστά από όλα το συμφέρον της πατρίδας του την κρίσιμη στιγμή της έναρξης του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου με το Όχι της 28ης Οκτωβρίου 1940. Που ένωσε όλους τους Έλληνες σε ένα όραμα εθνικό, πατριωτικό και φιλελεύθερο (όσο κι αν ακούγεται περίεργο τέτοιο ήταν, γιατί πρέπει να το δούμε σε συγκριτική αντιδιαστολή με το κατακτητικό πνεύμα του εχθρού). Που έθεσε τη χώρα στο πλευρό των νικητών του μεγάλου πολέμου και επηρέασε θετικά τη μετέπειτα ιστορία της για όλο τον αιώνα.

Δεν τιμούμε το δικτάτορα αλλά και ως δικτάτορα ακόμη θα τον κρίνουμε στο πνεύμα της εποχής του και όχι της σημερινής. Δεν τιμούμε το πρόσωπο ούτε κάνουμε δίκη ενάντια στο πρόσωπο. Αναγνωρίζουμε την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ιστορίας και κρατάμε από αυτήν ό,τι μπορούμε να αποκρυσταλλώσουμε σε κάτι ανώτερο από εμάς.

ΥΓ: Τους στίχους του τραγουδιού της νεολαίας Μεταξά δεν τους έχω βρει κάπου καταγεγραμμένους αλλά τους έχω ακούσει από ανθρώπους που ήταν στο μεσοπόλεμο 14 χρονών. Μπορεί να μου τους μετέφεραν παραλλαγμένους. Νομίζω το νόημα δεν αλλάζει ιδιαίτερα.

Ο εθνικισμός αποτέλεσε σημαντικό ρεύμα των δύο περασμένων αιώνων. Αξιοποιήθηκε άλλοτε από δημιουργικές και απελευθερωτικές δυνάμεις, πχ Ελληνική Επανάσταση, και άλλοτε σκοτεινές και καταπιεστικές, πχ φασισμός και ναζισμός. Παρόλο που στις μέρες μας κυρίως αναφέρεται στην ακραία και συντηρητική έκφανσή του, μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο συνδυάστηκε στη Δύση με τις αρχές τις φιλελεύθερης δημοκρατίας.

Αυτός ο συνδυασμός έδωσε από τη μια τη σταθερότητα συνεκτικών εθνικών κρατών, τα οποία κυβερνήθηκαν δημοκρατικά και σεβάστηκαν το ένα την ανεξαρτησία του άλλου, συνεργάστηκαν, έκαναν συμμαχίες και, το σημαντικότερο, συναλλάχθηκαν σε μια παγκοσμιοποιημένη οικονομία. Από την άλλη, οι δυτικές κοινωνίες έγιναν τρομερά ανεκτικότερες και φιλελευθεροποιήθηκαν. Μια πολύ βασική αρχή αναδείχθηκε και θεσμοθετήθηκε: η προστασία του ατόμου.

Ο ατομισμός, με την καλή του έννοια (individualism), αυτή της ελευθερίας και προστασίας του ατόμου να αναπτυχθεί και να επιδιώξει την ευημερία και την ευτυχία του, έγιναν αυτονόητα αιτήματα. Ακόμη κι αν δεν επιτεύχθηκε κάποιου είδους ιδεατή κατάσταση το αίτημα έγινε αποδεκτό και τα δικαιώματα και οι δυνατότητες του ατόμου ολοένα και ευρύτερα. Και ποια θα μπορούσε να είναι μια ιδεατή κατάσταση; Αμφιβάλλω αν θα μπορούσε καν κάποιος να την περιγράψει. Ωστόσο ήταν μια κατάσταση που συνεχώς βελτιωνόταν.

Η βελτίωση αυτή είχε καταστεί δυνατή, όπως προανέφερα, από τη σταθερότητα που παρείχε ο μεταπολεμικός κόσμος, όπου οι ευρωπαϊκές αυτοκρατορίες είχαν τελειώσει, οι άνθρωποι είχαν ταλαιπωρηθεί αφόρητα, τα πυρηνικά όπλα έκαναν ξεκάθαρο ότι σε επόμενες μεγάλης κλίμακας συγκρούσεις δε θα υπήρχε κανένας νικητής. Υπήρχε μια ομοφωνία ως προς τη γενική κατεύθυνση των πραγμάτων.

Έτσι ο ατομισμός μπορούσε να ανθίσει μέσα σε μια κοινωνία που του παρείχε προστασία και ελευθερία. Γιατί ατομισμός δε σημαίνει απόλυτη ελευθερία, σημαίνει ισορροπίες και συμβιβασμοί αφού α) χρειάζεται μια κοινωνία για να διασφαλίσει τις ατομικές αξίες και β) κάθε άτομο πρέπει να έχει ισότιμη πρόσβαση με όλα τα άλλα στην προσπάθειά του να επιδιώξει την ευτυχία του. Κοινώς ο ατομισμός έχει ανάγκη την ασφάλεια που η κοινωνία του παρέχει και ο ατομισμός του ενός… σταματά εκεί που αρχίζει ο ατομισμός του άλλου, για να παραφράσω το γνωστό ρητό για την ελευθερία.

Και πάλι το ερώτημα αν όλο αυτό επετεύχθη με ιδανικό τρόπο είναι αδιάφορο. Μόνο ουτοπιστές και ιδεαλιστές θα μπορούσαν να κάνουν σχετικούς ισχυρισμούς και όποτε οι ιδέες τους επικράτησαν σκόνταψαν -ειρωνικά- πάνω στον ατομισμό των ανθρώπων των οποίων τον ατομισμό θεωρητικά ήθελαν να υποστηρίξουν. Δεν υπάρχουν ιδανικές καταστάσεις στην ιστορία. Μόνο καταστάσεις που βελτιώνονται ή χειροτερεύουν.

Πόσο όμως ατομισμό μπορεί να αντέξει μια κοινωνία ώστε να μπορεί να παραμένει σταθερή και να εγγυάται τον ίδιο τον ατομισμό των μελών της; Πόσο μεγάλη αντέχει να είναι μια κοινωνία ώστε να παραμένει σταθερή και συνεκτική; Δεν έχω ποσοτικοποιημένη απάντηση όμως νομίζω ότι η λύση είναι προς μία κατεύθυνση: η ελεύθερη οικονομία.

Μα τι μας λέει αυτός τώρα, θα πείτε. Η λύση στο πρόβλημα της κοινωνικής σταθερότητας και της εξασφάλισης των ατομικών δικαιωμάτων είναι η ελεύθερη οικονομία; Ο καπιταλισμός; Θα τρελαθούμε; Κι όμως η ελεύθερη οικονομία είναι αυτή που έδωσε στο άτομο την πιο μεγάλη και ουσιαστική δυνατότητα να αναπτυχθεί. Κατέστησε δυνατή τη συνεργασία ανάμεσα σε ανθρώπους που δε μιλούν καν την ίδια γλώσσα και δε ζουν καν στην ίδια ήπειρο της γης. Ένας Έλληνας έμπορος μπορεί να συνεργάζεται με ένα εργοστάσιο στο Μπαγκλαντές και ένας Αμερικανός σταρτάππερ με έναν Ινδό προγραμματιστή.

Σχεδόν ό,τι κοιτάτε γύρω σας σήμερα είναι προϊόν μιας απίστευτης, γιγάντιας, παγκόσμιας συνεργασίας. Και δεν είναι η επιστήμη ή η τεχνολογία που το κατέστησαν αυτό δυνατό. Είναι εκπληκτικές στην ένταση που μπορεί να δώσουν στο φαινόμενο, αλλά το φαινόμενο καθαυτό είναι το γεγονός ότι το πεδίο της ανθρώπινης αντιπαράθεσης χιλιετιών έχει δώσει τη θέση του σε ένα οικονομικό ανταγωνισμό και μια οικονομική συνεργασία. Αντί για πολέμους και κατακτήσεις έχουμε ανταλλαγές αγαθών και υπηρεσιών!

Ο μόνος φόβος είναι να δούμε το ίδιο το οικονομικό πεδίο ως ένα πεδίο άνισης μάχης. Όπως το είδε δηλαδή ο Μαρξ με την πάλη των τάξεων και οι επίγονοί του, όπου καμία ανισότητα δεν είναι φυσική και όλες είναι εκ προοιμίου σχέσης καταπίεσης και διαμάχης και, επομένως, ειρηνικές συνεργασίες δεν έχουν χώρο, χρειάζονται επαναστάσεις. Είδαμε πού κατέληξαν.

Μπορούμε δηλαδή να δούμε την ελεύθερη αγορά υπό ένα πρίσμα ακόμη και ρομαντικό. Να τη δούμε ως τη δυνατότητα μεγιστοποίησης της ανθρώπινης συνεργασίας σε παγκόσμιο επίπεδο, πέρα από τοπικά ή εθνικά όρια. Πιο διεθνιστική προσέγγιση δε μπορώ να φανταστώ και κλέβω επίτηδες τη λέξη από το αριστερό λεξιλόγιο. Ρομαντικό δε σημαίνει ότι πρέπει να την εξιδανικεύσουμε άνευ όρων. Αλλά οι όροι που θα θέσουμε θα έχουν ως σαφή στόχο να την υπηρετήσουν!

Η 28η Οκτωβρίου είναι μια εθνική επέτειος που αξίζει να γιορτάζουμε γιατί:

• ο ελληνικός λαός είπε σχεδόν καθολικά όχι
• ήταν ένα όχι υπέρ της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας του
• ήταν ενωμένος, λαός και ηγεσία, σε μια κοινή προσπάθεια
• από αυτό το όχι προέκυψε μια ηρωική σελίδα της ιστορίας μας που
• αποτέλεσε την πρώτη νίκη των Συμμάχων στον Β’ ΠΠ και
• συνετέλεσε στην καθυστέρηση της εξάπλωσης των στρατευμάτων του Άξονα στην Ευρώπη
• ο ελληνικός λαός την ανέδειξε αυθόρμητα την επόμενη χρονιά (1940) σε γιορτή, βγαίνοντας έξω να τη γιορτάσει εν μέσω κατοχής, ως μια πράξη αντίστασης
• για να θυμόμαστε τους ανθρώπους που συμμετείχαν, τραυματίστηκαν και θυσιάστηκαν
• είναι ένα πολύ πρόσφατο γεγονός για το οποίο έχουμε ακόμη ζωντανές μαρτυρίες από δικούς μας ανθρώπους που έζησαν τα γεγονότα

Αξίζει, λοιπόν, δεν είναι γραφικότητα, δεν είναι ανάμνηση μιας ήτας ή απλά της αρχής ενός πολέμου, δεν είναι κάτι μακρινό και ξένο, είναι μια δική μας γιορτή.

Λοιπόν, ο Σαββόπουλος του αναγνωρίζω ότι ήταν το είδος καλλιτέχνη με το δικό του προσωπικό μουσικό στυλ, που με τον τρόπο του σημάδεψε την εποχή του και τους ανθρώπους της. Με τις εμμονές και τις υπερβολές του, με το ναρκισσισμό του και την ποιητικότητά του.

Που όμως έζησε μέχρι τέλους γεμάτη ζωή και γιόρτασε τον εαυτό του και το έργο του με τρόπο αξιοζήλευτο. Και το φχαριστήθηκε αυτό όσο ήταν εν ζωή! Τα τελευταία 20-25 χρόνια αυτό έκανε. Και μπράβο του! Μακάρι όλοι να φτάσουμε τα χρόνια του. Δε θα μας λείψει καθόλου όμως, γιατί μας έχει γεμίσει με μουσική που θα ακούμε για πολλά χρόνια ακόμα. Αυτό θα πει πληρότητα.

Ήταν και τίμιος στις απόψεις του, όχι τέλειος. Ποιος είναι τέλειος; Όχι σαν την τσογλανοπαρέα που κάνει κριτική.

Αντίο Νιόνιο και κυρ Νιόνιο και αφέντη τραγουδοποιέ.

ΥΓ: Διαβάζοντας ποικίλη χολεριασμένη μισανθρωπίλα από κάποιες πάντες των ίντερνετς για το Σαββόπουλο, διαπιστώνω ότι ποτέ δεν του συγχωρέθηκε η μεγάλη προδοσία, η στάση του με το κούρεμα, η στήριξη στο Μητσοτάκη, ο συστημισμός, βρε παιδί μου, η αναχώρηση από το επαναστατικό πεδίο! Μέγιστα αμαρτήματα αυτά κι ασυγχώρητα!

Εγώ θα του αναγνωρίσω όμως ότι α) ένας σοβαρός άνθρωπος εξελίσσεται στη ζωή του και αλλάζει απόψεις. δε μένει ρομαντικός, ιδεαλιστής έφηβος και β) ένας σοβαρός άνθρωπος μπορεί να παίρνει μια μέτρια θέση και να μη μένει σε μια εύκολη, βολική, μοναχική ηθική κορυφή, όπου όλοι και όλα είναι συλλήβδην απορριπτέα γιατί δεν είναι ιδανικά.

Featured image credit: μια φωτό της Popie Papanastasiou που τον πέτυχε στο δρόμο, νομίζω στην Ερμού, όταν το 2009 οργάνωνε μια από αυτές τις μουσικές γιορτές του.

Δε μου αρέσουν καθόλου οι τίτλοι άρθρων που τελειώνουν με ερωτήματα. Συνήθως, οι πιο βαρύγδουποι ακολουθούν το νόμο του Betteridge για τα πρωτοσέλιδα: απαντιούνται απλά με “όχι”. Συνήθως τους συλλαμβάνει κανείς στην καλύτερη περίπτωση να σπέρνουν από μια εύλογη αμφιβολία ή να υπερβάλουν τρομολαγνικά στη χειρότερη. Αλλά στο συγκεκριμένο θέμα αισθάνομαι ότι υπάρχει πλέον πράγματι ένα ερώτημα που στέκεται αναπάντητο.

Να ξεκαθαρίσω ότι μέχρι τώρα στεκόμουν καθαρά υπέρ του κυρίαρχου αφηγήματος, ότι η κλιματική αλλαγή είναι ένα γεγονός, ότι ο πλανήτης μας θερμαίνεται ραγδαία, ότι τα ακραία καιρικά φαινόμενα που παρατηρούμε είναι αποτέλεσμα της. Και στήριζα -και στηρίζω ακόμη ενεργά, όχι θεωρητικά-  τις προτάσεις που θα τη μειώσουν: ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, ανακύκλωση, μείωση πλαστικών, μείωση κατανάλωσης βοοειδών, κλπ. Αλλά δεν είμαι πλέον τόσο σίγουρος. Θα μοιραστώ τους ενδοιασμούς μου και θα προσπαθήσω να καταλάβω τι συμβαίνει.

Ο Patrick Albert Moore είναι Καναδός, πρώην ακτιβιστής της Greenpeace Canada και μάλιστα από τα ιδρυτικά της μέλη τη δεκαετία του 1970, τότε που στέκονταν απέναντι στις πυρηνικές δοκιμές στον Ειρηνικό ωκεανό, στο κυνήγι των φαλαινών και των φωκιών. Και με επιτυχία! Παράτησε τη Greenpeace το 1986 όταν (sic) “άρχισαν να αποκαλούν τους ανθρώπους εχθρούς της γης”. Θα είναι ασφαλώς αυτή μια άποψη που έχετε ξανακούσει. Ότι οι άνθρωποι με το βάρβαρο πολιτισμό τους, τον αχόρταγο καταναλωτισμό τους, τον αδυσώπητο καπιταλισμό τους αλλά και τον υπερπληθυσμό τους, πρακτικά καταστρέφουν τον αγνό πλανήτη μας.

Από το 1986 που έφυγε από την Greenpeace, ο Moore ασκεί κριτική στο περιβαλλοντικό κίνημα, λέγοντας πως αυτό χρησιμοποιεί τακτικές εκφοβισμού, ότι καταστροφολεγεί και παραπληροφορεί, ενώ αγνοεί -το κίνημα- την επιστήμη και τα δεδομένα και προτιμά το συναίσθημα τον εντυπωσιασμό. Κι αυτό ίσως χτυπά μερικά καμπανάκια. Όλοι έχουμε δει διάφορες ακτιβιστικές δράσεις που ακροβατούν ανάμεσα στη θεατρικότητα και τη γραφικότητα (πχ πασίγνωστη η ρίψη σούπας στη Μόνα Λίζα στο Λούβρο το 2024).

Ισχυρίζεται, με νηφάλιο ύφος, ότι η κλιματική αλλαγή, όπως μας παρουσιάζεται εν είδει αποκάλυψης που επέρχεται, δεν ευσταθεί. Ότι η γη περνάει μια φυσιολογική αύξηση της θερμοκρασίας της που άρχισε με το τέλος ενός μικρού παγετώνα το 16ο αιώνα ενώ η αύξηση του CO2 άρχισε να συμβαίνει στο τέλος του 19ου αιώνα. Λέει ότι τα φυτά στην πραγματικότητα χρειάζονται περισσότερο CO2 για να τραφούν, το ξέρουμε ότι το κάνουν αυτό ήδη από το σχολείο. Πως το CO2 δεν είναι καν το σημαντικότερο αέριο θερμοκηπίου. Ότι η αύξηση στη στάθμη των ωκεανών είναι απειροελάχιστη, 1mm/έτος, προσωρινή και αντιμετωπίσιμη και δεν παρατηρείται καν παντού. Αναφέρει πως οι μετρήσεις της αύξησης της θερμοκρασίας γίνονται συντριπτικά από μετεωρολογικούς σταθμούς σε πόλεις όπου πράγματι η αύξηση είναι σημαντική λόγω κτιρίων και ασφάλτου. Και πως οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας έχουν πάρα πολλά μειονεκτήματα και λίγα οφέλη.

Έγραψε το βιβλίο με τον χαρακτηριστικό τίτλο “Fake Invisible Catastrophes and Threats of Doom“.

Δείτε τον και οι ίδιοι να τα αναλύει όλα αυτά:

Καταλαβαίνω ότι όλα αυτά πηγαίνουν κόντρα σε ό,τι έχουμε διδαχθεί για δεκαετίας. Κόντρα σε κάθε σχολική ή κρατική ή ιδιωτική δράση. Κόντρα σε κάθε σχεδόν πληροφορία που επίμονα μαθαίνουμε χρόνια τώρα. Κόντρα σε μια συμφωνία επιστημόνων που μοιάζει σχεδόν καθολική. Σχεδόν θυμίζει τις θεωρίες συνωμοσίας, όπως ότι τα εμβόλια προκαλούν αυτισμό. Είναι κόντρα σε αυτό που “όλοι ξέρουν και πρέπει να είσαι παλαβός για να πιστεύεις το αντίθετο”. Κόντρα στην κοινή γνώση. Διάολε, μέχρι και ο Τραμπ δεν πιστεύει στην κλιματική αλλαγή!

Όμως οι αντιρρήσεις που ακούγονται από την άλλη πλευρά μοιάζουν να πληθαίνουν και από σοβαρές φωνές. Μάλιστα ακούγονται και διάφορα άλλα, παράλληλα και σημαντικά επιχειρήματα. Όπως ότι, ενώ η Δύση, πασχίζει να μειώσει την κατανάλωσή της σε ορυκτά καύσιμα με στόχο το άμεσο απόλυτο μηδέν, η Κίνα είναι αυτή που καταναλώνει τεράστια ποσά σήμερα. Ή ότι τα ορυκτά καύσιμα είναι σημαντικός και φτηνός παράγοντας ενέργειας που θα βοηθήσει φτωχά κράτη να βγουν γρήγορα από τη φτώχεια τους και με τη σειρά τους να ενδιαφερθούν για το περιβάλλον, όπως κάνουν όλα τα ανεπτυγμένα κράτη.

Ο Ted Nordhaus, ιδρυτής του The Breakthrough Institute και συν-συγγραφέας του An Ecomodernist Manifesto με τον Michael Shellenberger εξηγεί πως δεν είναι ότι η κλιματική δεν υπάρχει ή ότι δεν είναι ανθρωπογενής. Αλλά ότι οι προβολές που γίνονταν την τελευταία 20ετία ήταν εξαιρετικά καταστροφολογικές και δε θα είχαν τα βιβλικά αποτελέσματα που ισχυριζόταν το κυρίαρχο αφήγημα. Επιπλέον, δεν είχαν υπολογιστεί εξελίξεις όπως ότι ο παγκόσμιος πληθυσμός φτάνει στο κορύφωμά του και σύντομα θα αρχίσει να μειώνεται, άρα ο υπερπληθυσμός δεν είναι θανάσιμος κίνδυνος, ότι η ανάπτυξη της οικονομίας της Κίνας, βασικής παγκόσμιας ρυπογόνου χώρας, θα σταματούσε κάποτε, ότι η ανάπτυξη γενικά των δυτικών κρατών κι αυτή θα έφτανε σε ένα πλατώ.

Το Ecomodernist Manifesto αποτελεί έκφραση της πεποίθησης ότι ο άνθρωπος δεν είναι μια εγγενώς κακή δύναμη στη φύση, ότι ανάπτυξη είναι εργαλείο της ανθρώπινης ευημερίας και ότι η επιστήμη και η τεχνολογία είναι αυτές που θα μας δώσουν τις λύσεις απέναντι στην κλιματική αλλαγή. Όχι η αποανάπτυξη, που θα πλήξει κυρίως τις αναπτυσσόμενες χώρες. Ένα μέρος επιβάρυνσης του περιβάλλοντος είναι απαραίτητο για την επιβίωσή μας και το αίτημα για ιδανικές καταστάσεις μηδενικών δεν είναι περισσότερο ωφέλιμο τελικά.

Εδώ τα εξηγεί όλα αυτά αναλυτικά:

Ταυτόχρονα ο περιβαλλοντικός ακτιβισμός έχει χάσει πολλή από την αξιοπιστία του και όχι μόνο εξαιτίας της γραφικότητας πράξεων όπως η σούπα στη Μόνα Λίζα. Πληθαίνουν παραδείγματα όπως αυτό των “μεταλλαγμένων”. Οι μεταλλαγμένοι σπόροι -η λέξη από μόνη της φαντάζει τρομακτική- δεν έχει αποδειχτεί να προκαλούν τίποτα κακό ακόμα. Ενώ ταυτόχρονα η ανάπτυξή τους θα δώσει ποικιλίες ανθεκτικές σε καιρικές συνθήκες και εδάφη και υπερπαραγωγικές σε ποσότητες που θα σταθούν ικανές να καταπολεμήσουν την πείνα σε χώρες της Αφρικής. Όμως οι ακτιβιστές σαμποτάρουν την έρευνα και ανάπτυξη αυτών (ένα παράδειγμα από τα πολλά).

Φαίνεται δηλαδή πως ο ισχυρισμός ότι ο σύγχρονος ακτιβισμός απευθύνεται περισσότερο στο συναίσθημα μάλλον ευσταθεί. Εκφράζει μια ρομαντική επιθυμία αλλά δεν έχει να προτείνει τη βιώσιμη λύση. Η λύση είναι ψυχραιμία, αποφυγή της καταστροφολογίας, ζύγισμα οφέλους-κόστους και εμπιστοσύνη στην επιστήμη και την τεχνολογία.

Θα μας πάρει η τεχνητή νοημοσύνη τις δουλειές; Ναι! Και μπράβο μας! Δηλαδή θα σκάσουμε που θα αναθέσουμε βαρετές και επαναλαμβανόμενες εργασίες σε μηχανές; Ή θα χαρούμε και θα απολαύσουμε την ελευθερία που αυτό θα μας δώσει να επιδιώξουμε ακόμη περισσότερα πράγματα;

Ο κύριος της φωτογραφίας μοιάζει να λέει κάτι γοητευτικό αλλά στην πραγματικότητα μας λέει ότι θέλει να συνεχίσουν οι άνθρωποι να κάνουν εργασίες που έχουν χαρακτήρα διεκπεραιωτικό, που δεν είναι δημιουργικές. Μήπως όμως ΜΗΠΩΣ λέω, αν οι μηχανές αναλάβουν τις δουλειές αυτές θα μας μείνει περισσότερος χώρος και χρόνος για δημιουργικές δουλειές και τελικά και για περισσότερη και καλύτερη ανθρώπινη επαφή; Πρέπει να σταματήσουμε να βλέπουμε την τεχνολογία υπό αυτό το φοβικό και λουδίτικο πρίσμα, που θυμίζει έκθεση Γ’ Λυκείου 1990 με τα τσιτάτα για αλλοτρίωση και αποξένωση.

Ο Στήβεν Πίνκερ στο Enlightenment Now μάλιστα παρουσιάζει δεδομένα (χαρντκ φακτς που λέμε) τα οποία δείχνουν ότι στην Αμερική τουλάχιστον ο φόβος για την απώλεια αυτού του human connection που αναφέρει και κύριος στη φωτογραφία, δεν ευσταθεί. Τουναντίον οι άνθρωποι εξακολουθούν να έχουν επαφές μεταξύ τους και αυτές είναι περισσότερες, με περισσότερες δυνατότητες και το έχουν καταφέρει αυτό μέσα από την οικονομική ανάπτυξη, την επιστήμη και την τεχνολογία.

Πρόσφατα πέτυχα στο Facebook την παρακάτω διαφήμιση, η οποία μάλιστα ξεκινούσε με την ατάκα “Σπαρακτικές συνέπειες της αγνόησης ενός παιδιού με ΔΕΠΥ”. Η σπασμένη καρδούλα ήταν μέρος της ατάκας, δεν την έβαλα εγώ. Η υπόλοιπη διαφήμιση συνοδευόταν από μια ιστορία για ένα κοριτσάκι Α’ Δημοτικού και από το παρακάτω έντεχνα χαζοχαρούμενο πλην όμως τρομολάγνο σκίτσο με τα “τέρατα της ΔΕΠΥ που κανείς δεν τολμά να συζητήσει”. Ε, λοιπόν τολμάω και δε θα σας αρέσουν αυτά που έχω να πω. Αν και θα έπρεπε να σας αρέσουν γιατί μάλλον τα παιδιά σας είναι μια χαρά και τέρατα δεν υπάρχουν. Τους το λέτε κι εσείς κάθε βράδυ υποθέτω.

Παρατηρείτε κάτι; Μήπως όλα αυτά τα τέρατα περιγράφουν ένα σχεδόν οποιοδήποτε φυσιολογικό παιδάκι οποιασδήποτε εποχής της ανθρώπινης ιστορίας. Τι από όλα αυτά είναι αφύσικο ή ακραίο σε ένα παιδί νηπίου/δημοτικού; Ποιος μεγάλωσε οποιοδήποτε παιδί και δεν το είδε να έχει θέματα στον ύπνο, εναλλαγές διάθεσης, λατρείες σε δραστηριότητες που να το κάνουν να αφοσιώνεται σε αυτές, ή να ξεχνάει να πάει στην τουαλέτα ή να έχει παράλογους φόβους; Θα έλεγα ότι είναι μάλλον αφύσικο να μεγαλώσει παιδί χωρίς να έχει πολλά από αυτά.

Θυμάμαι επίσης τη δική μου γενιά όπου η επιτυχία στο σχολείο, νοούμενη ως βήμα για σπουδές και μετέπειτα εξασφάλιση σταθερής εργασίας -ιδανικά στο δημόσιο κλάδο- ήταν η μόνη φυσική εκδοχή. Οι καλοί μαθητές ήμασταν το φυσιολογικό. Και υπήρχαν απλά οι άλλοι που θα έκαναν κάτι άλλο που δεν ήταν ποτέ ο στόχος. Ή τελοσπάντων υπήρχαν οι κλίμακες του “άλλου”. Δεν υπήρχε στο λεξιλόγιο της εποχής εκείνης ο μαραγκός, ο υδραυλικός, ο γεωργός, ακόμα κι ο επιχειρηματίας! Κι όμως όλοι αυτοί οι “άλλοι” που ξέρω μεγάλωσαν και έγιναν μια χαρά μαραγκοί, υδραυλικοί, γεωργοί κι ακόμη και επιχειρηματίες. Όχι ότι οι καλοί μαθητές έπραξαν κακώς που επιδίωξαν σταθερότητα κι ενδιαφέρον στη ζωή τους μέσα από σπουδές. Κάθε άλλο! Το πρόβλημα ήταν -και είναι- η μονοτονία και η απόρριψη κάθε άλλης ανθρώπινης ικανότητας και εκδοχής.

Συνδυάζοντάς τα αυτά στη διαχρονικότητά τους, γιατί ακόμα συμβαίνουν γύρω μας, παρατηρώ ότι, ενώ βρισκόμαστε στην εποχή όπου εξυψώνουμε την έννοια της διαφορετικότητας και την αξία του αυτοπροσδιορισμού του ατόμου, τελικά επιθυμούμε μια ισοπεδωτική ομοιομορφία. Πού είναι τα στοιχεία π0υ μας δείχνουν ότι ένα παιδί με “δυσκολία να θυμηθεί συνηθισμένες λέξεις” (από το σκίτσο με τα τέρατα αυτό) θα αποτύχει στη ζωή του ή ότι ίσως αυτή η δυσκολία δε συνδυάζεται με κάποια άλλη ικανότητα, κατά τα άλλα χρησιμότατη; Αντιθέτως, συναντάμε κρίσεις για “σπαρακτικές συνέπειες” και εκφοβισμούς για το μέλλον παιδιών, τα οποία παρουσιάζουν συγκλονιστικά προβλήματα όπως “δυσκολία λήψης αποφάσεων” (από τα τέρατα ανωτέρω κι αυτό).

“Η πρώτη δημοτικού έχει δυσκολέψει πολύ”. Αυτή ήταν η ατάκα που ακούσαμε όταν και το δικό μου παιδί έκανε από περιέργεια περισσότερο και επειδή το παρείχε ο δήμος μας δωρεάν ένα αναπτυξιακό τεστ. Έχει δυσκολέψει λοιπόν πολύ η πρώτη δημοτικού και πώς θα αντεπεξέλθει ένα παιδάκι; Τι σημαίνει αυτό για το μέλλον του; Μαθησιακές δυσκολίες, αναπτυξιακές δυσκολίες, υστέρηση, προβλήματα, αισθήματα ντροπής. Τρόμος κανονικός για έναν γονιό που επενδύει σχεδόν τα πάντα στο μέλλον του μόνου του παιδιού!

Και πώς έρχεται η λύτρωση; Μην ανησυχείτε, μας ενημέρωσαν, υπάρχει λύση. Το καλό μας κράτος παρέχει δωρεάν εργοθεραπεία για όλο το χρόνο μέσω του ΕΟΠΥΥ. Δύο φορές την εβδομάδα για ένα χρόνο, λοιπόν, αντί το παιδί να ξεδίνει στις παιδικές χαρές και στα πάρκα, να κάνει ιδιαίτερα ένας προς έναν με ειδικό εργοθεραπευτή.

Και τι ήταν αυτό το τεστ που οδήγησε σε ένα τέτοιο συμπέρασμα; Ένα μισάωρο στο οποίο το παιδί “δεν απέδωσε καλά” στις παρακάτω ασκήσεις αντιγραφής (δε δείχνω τις άλλες στις οποίες απέδωσε καλά, δείχνω μόνο αυτές που έδωσαν το αρνητικό πρόσημο και οδήγησαν στη σύσταση):

Κάτι λοιπόν στις παραπάνω ασκήσεις οδήγησε τον υπεύθυνο να βαθμολογήσει το παιδί με τέτοιο τρόπο ώστε να συστήσει ένα χρόνο με δύο φορές την εβδομάδα συνεδρίες εργοθεραπείας σε μορφή ιδιαίτερου μαθήματος. Δεν έκανε τα σχήματα τέλεια; Δεν τα έκανε μονοκονδυλιά; Δεν ξέρω. Ζήτησα διευκρινίσεις, μου έδωσαν λίγες που περιείχαν εκφράσεις σαν και αυτή για την πρώτη δημοτικού και αναφορές σε “μελέτες που δείχνουν στατιστικά”. Αρνούμαι όμως να πιστέψω ότι ένα τέτοιο τεστ είναι ικανό να κρίνει την αναπτυξιακή δυνατότητα ενός παιδιού.

To 2013 η Ρόμπιν Ρόζενμπεργκ, κλινική ψυχολόγος, έγραψε ένα άρθρο με τίτλο “Abnormal Is the New Normal – Why will half of the U.S. population have a diagnosable mental disorder?“. Όπως καταλαβαίνετε και από τον τίτλο στέκεται κριτικά απέναντι στην υπερδιάγνωση προβλημάτων ψυχικής υγείας στη χώρα της. Ο κατάλογος με τις ψυχικές διαταραχές έχει διογκωθεί υπερβολικά, ώστε πλέον συμπεριλαμβάνει απλές ανθρώπινες καταστάσεις (πχ άλλο το πένθος ή μια μεγάλη οικονομική πίεση και άλλο η κατάθλιψη), ενώ, ταυτόχρονα, ο πήχης για να θεωρηθεί ότι κάποιος πάσχει από μια διαταραχή έχει μειωθεί πολύ. Αυτό βλέπουμε να συμβαίνει και στην Ελλάδα με τη ΔΕΠΥ και τις αναπτυξιακές δυσκολίες: υπερευαισθησία και υπερδιόρθωση.

Μα, θα πει κανείς, εμείς κάναμε και εργοθεραπεία και θεραπεία ΔΕΠΥ και είδαμε αποτελέσματα. Ε, λοιπόν, μήπως το παιδί σας απλά ωρίμασε με το χρόνο του και σταδιακά και απλά δεν έχετε αίσθηση ποιο αίτιο προκάλεσε ποιο αποτέλεσμα. Μήπως το παιδάκι σας, που φαινόταν ίσως ένα υπερκινητικό αγόρι (μα τι σοκαριστικό και πρωτόγνορο ένα μικρό αγόρι να είναι υπερκινητικό!) σιγά σιγά χόρτασε παιχνίδι και απλά ηρέμησε και ωρίμασε και θα το πάθαινε αυτό ούτως ή άλλως με λίγη υποστήριξη από εσάς;

Τι συμπέρασμα βγάζω λοιπόν; Ότι, τουλάχιστον όσον αφορά τα παιδιά και τη ΔΕΠΥ και τα αναπτυξιακά προβλήματα, έχει χτιστεί μια βιομηχανία, μάλιστα κρατικοδίαιτη, που επενδύει στο φόβο των γονιών για το μέλλον των παιδιών τους και στο άγχος τους να προσφέρουν σε αυτά τα καλύτερα δυνατά εφόδια. Ποιος γονιός θα πει όχι σε μια δωρεάν υπηρεσία που, αν δεν την δεχτεί, το παιδί του κινδυνεύει να μην αναπτυχθεί σωστά και μάλιστα σε μια κοινωνία όπου αυτού του είδους η ανάπτυξη θεωρείται μονόδρομος για την όποια επιτυχία. Το επιχείρημα έχει τεθεί με τρόπο που να μη μπορείς να το αντικρούσεις. Εγώ προσωπικά επιλέγω δύο φορές περισσότερες την εβδομάδα πάρκο και παιδική χαρά με τους φίλους μας. Όσους έχουν ακόμα ελεύθερο χρόνο για τέτοια παλιομοδίτικα πράματα.

Ο Πούτιν καθημερινά συνεχίζει να βομβαρδίζει την Ουκρανία. Αλλά δε βγαίνουμε στους δρόμους να απαιτήσουμε λύση. Γιατί εδώ η λύση πρέπει αναγκαστικά με τα τρέχοντα δεδομένα να σημάνει κλιμάκωση. Και είναι φαινόμενο σύνθετο που θέλει περίσκεψη. Οπότε το αφήνουμε στην άκρη στην καλύτερη, όταν δε δεχόμαστε να πάρει και επίσημα λίγη Ουκρανία να ησυχάσουμε. Λες και θα ησυχάσουμε τότε.

Ο Νετανιάχου βγαίνει στα Ηνωμένα Έθνη και διακηρύσσει ότι τα “48 αδέρφια μας που είναι ακόμα αιχμάλωτα της Χαμάς δε θα τα παρατήσουμε ποτέ”. Υπό άλλες συνθήκες αυτή θα ήταν μια δήλωση συγκινητική και ηρωική. Φαίνεται πως κάνει και εγκλήματα εντωμεταξύ. Αλλά κλινικοί πόλεμοι με πράξεις που σήμερα δε θα θεωρούσαμε εγκλήματα δεν υπήρξαν ποτέ.

Το Ισραήλ και η Ουκρανία ζουν μια εποχή που η δική μας Δύση ξεπέρασε. Μια εποχή μιλιταριστικού ιδεαλισμού, που όμως ήταν απαραίτητη ως ιστορικό στάδιο. Λέω απαραίτητη γιατί δε νομίζω ότι υπάρχει άλλη ιστορία εκτός από αυτή που πραγματικά συνέβη. Όμως εμείς τις κρίνουμε με τα σημερινά δικά μας δυτικά στάνταρντ, αυτά της καθιερωμένης και δεδομένης εθνικής αυτοκυριαρχίας και ειρήνης. Η νεωτερικότητα ήρθε με βαρύ κόστος. Μισή Κύπρος τουρκική είναι μια παρωνυχίδα.

[Featured image credit: “Heroism” by bogenfreund is licensed under CC BY-SA 2.0. To view a copy of this license, visit https://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0/.]

Ο Ezra Klein, οικοδεσπότης δημοφιλούς προοδευτικού (Ντέμοκρατ, ντε) πόντκαστ, συνομιλεί με τον Ta-Nehisi Coates, συγγραφέα του επιδραστικού άρθρου The case for reparations, όχι για τόσο για τον Charlie Kirk, όπως λέει ο τίτλος, αλλά για το τι πήγε στραβά με τους Δημοκρατικούς και είναι πάνω ο Τραμπ.

Τα καλύτερα επιχειρήματα που κατάφεραν να ανασύρουν οι δυο τους σχετίζονται με την ανατροπή της απόφασης του Ανώτατου Δικαστηρίου για την προστασία του δικαιώματος στην έκτρωση σε ομοσπονδιακό επίπεδο (Roe vs Wade) και η αντιμετώπιση των τρανς ατόμων. Άντε και λίγη κλάψα γιατί οι μαύροι δεν τα πάνε καλά. Κατά τα άλλα οι Δημοκρατικοί δεν αναλώθηκαν για χρόνια σε ένα διαγωνισμό υπερδιόρθωσης που πήρε το όνομα woke ιδεολογία.

Όπως λέει και ο Bill Maher, εγώ πάντα προοδευτικός ήμουν. Αυτοί άλλαξαν.

Λοιπόν το The Case for Reparations ξεκινάει αναφερόμενος στους μαύρους των ΗΠΑ ως εξής: “Two hundred fifty years of slavery. Ninety years of Jim Crow. Sixty years of separate but equal. Thirty-five years of racist housing policy”. Να σας το πω διαφορετικά μήπως χτυπάει κάποια καμπανάκια: “Τετρακόσια χρόνια τουρκοκρατία, προτεκτοράτο των μεγάλων δυνάμεων, παγκόσμιοι πόλεμοι, εμφύλιος που μας έβαλαν να οι αγγλοαμερικάνοι να φαγωθούμε μεταξύ μας, δικτατορία, ΔΝΤ/τρόικα”. Βλέπετε την ομοιότητα στο αφήγημα; Αυτός είναι ο τρόπος για τις ομάδες των ανθρώπων να μεταφέρουν τις ευθύνες για την κακοδαιμονία τους σε κάποιον άλλον.

Αυτό κάνουμε κι εμείς, είμαστε οι Αφροαμερικανοί της Ευρώπης, οι μοιραίοι του Βάρναλη, φταίει το κακό μας το κεφάλι.

Το πόντκαστ: https://www.youtube.com/watch?v=UaeoDlLNnok.

Το άρθρο: https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2014/06/the-case-for-reparations/361631/.

Καθώς οι δουλειές γίνονται ολοένα και λιγότερο χειρωνακτικές και με την έλευση του AI, η ανάγκη για αποτελεσματικό χειρισμό της γλώσσας γίνεται μεγαλύτερη, γίνεται επιτακτική. Οι δουλειές μας στην καθημερινότητά τους αποτελούνται όλο και περισσότερο αναλογικά από δημιουργία, σύνδεση, σύνθεση και κατανόηση κειμένων απλών, τεχνικών, νομικών, σε μορφή προφορική ή γραπτή, εν συντομία σε μηνύματα ή εκτεταμένα σε έγγραφα. Το AI δε θα μειώσει αυτή την ανάγκη, θα τη μεγεθύνει, θα της ανοίξει νέες προοπτικές!

Πρέπει να μπορούμε να διατυπώνουμε και να κατανοούμε σύνθετες ιδέες, έννοιες και συστήματα με γλώσσα!

Δε λέω “σωστό” κατανάγκην χειρισμό, υπό την έννοια της αυστηρής γραμματικής και συντακτικού, αν και αυτά είναι εργαλεία της γλώσσας. Όπως και να το κάνεις, όσο προοδευτικός και να είσαι, αν δεν τα χρησιμοποιείς σωστά, ε, δε βοηθάς το νόημα που θες να μεταφέρεις. Η γλώσσα έχει σκοπό τη συνεννόηση και τη συνεργασία ανάμεσα σε ανθρώπους, δεν είναι κάτι που μας ανήκει προσωπικά.

Λέω “αποτελεσματικό” χειρισμό, αυτόν που θα μας βοηθά να διατυπώνουμε καθαρές σκέψεις και να τις μεταφέρουμε σε άλλους ανθρώπους αλλά και μηχανές. Πρέπει να μάθουμε να διατυπώνουμε σκέψεις με γλώσσα. Αυτό θέλει κυρίως πολλή τριβή με αυτήν. Τα παιδιά μας πρέπει να διαβάσουν πολλά βιβλία και να κάνουν πολλές ασκήσεις. Ειδικά τα αγόρια μάλλον περισσότερο. Εγώ μάλλον πρέπει να κατασκευάζω πιο μικρές προτάσεις. Θα προσπαθήσω. Το υπόσχομαι.

ΥΓ: Α, και πρέπει να μάθουμε επιτέλους να φτιάχνουμε nested bulleted lists. Στο σχολείο.

[Featured image credit: “Zine Study XIV: [language]” by Shawn Econo is licensed under CC BY-NC-SA 2.0. To view a copy of this license, visit https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/2.0/.]