Τάκης Μπουγιούρης

Ας επιχειρήσω μια προσέγγιση:

Ηθική είναι εκείνο το σύστημα σκέψης και ενστικτώδους προδιάθεσής μας που επιχειρεί να κυβερνήσει τις πράξεις μας που επηρεάζουν και άλλους ανθρώπους. Κατ΄επέκταση και ο τρόπος και ο βαθμός στον οποίο κατανοούμε αυτό το σύστημα και η έκταση που δίνουμε σε αυτό.

Σημειώσεις:

• σύστημα σκέψης [1]: γιατί αποκτά στοιχεία αναλυτικά, λογικά, που τα διερευνούμε φιλοσοφικά, τα παρατηρούμε, μετράμε πράξεις και αποτελέσματα
• σύστημα σκέψης [2]: γιατί μελετώ εδώ τη ηθική σε προσωπικό επίπεδο και στο πώς την προσλαμβάνει ο καθένας μας και όχι σαν ένα εξωτερικό σύστημα κανόνων
• ενστικτώδους προδιάθεσης: γιατί η ηθική μας είναι και σε μεγάλο βαθμό εγγεγραμμένη μέσα στη βιολογία μας
• επιχειρεί: γιατί δεν το καταφέρνει πάντα, συχνά θεωρούμε ότι ξέρουμε το καλό αλλά δεν το κάνουμε
• άλλους ανθρώπους [1]: αλλά και όχι μόνο, μπορεί να αφορά οποιοδήποτε ον θεωρούμε ότι αξίζει ηθικής αντιμετώπισης – στα άβια όντα δεν έχουμε επεκταθεί ακόμα, αν και τα συμπαρασύρει καμιά φορά συνεκδοχικά η σύνδεσή τους με κάποιο πρόσωπο ή ομάδα που θεωρούμε ιερά ή σημαντικά
• άλλους ανθρώπους [2]: έμφαση στο “άλλους”, η ηθική δεν έχει καμία αξία -πιθανότατα δε θα είχε ποτέ καν υπάρξει- αν εξετάζουμε μόνο ένα άτομο και για πράξεις που με κανέναν τρόπο δεν επηρεάζουν άλλα άτομα

Η θρησκεία φαίνεται πως ήταν μια πρωτόγονη κωδικοποίηση της ηθικής μας αλλά και μορφή πολιτικής οργάνωσης. Εξελίχθηκε από δεισιδαιμονική έκφραση/εξήγηση των φυσικών φαινομένων σε σε ένα πιο σύνθετο σύστημα για το καλό, το κακό και την κοινωνική οργάνωση. Μοιάζει, δε, να είναι κάτι σχεδόν απαραίτητο εξελικτικά στην ανθρώπινη βιολογία, ή, για να το πω λιγότερο αυστηρά, σα να έχει μια θέση η ανθρώπινη εξέλιξη για αυτήν. Αν αυτή η θέση δεν αναπληρωθεί από κάτι άλλο εξίσου συνδετικό και συνεκτικό για μια κοινωνία, τότε μένει ένα επικίνδυνο κενό.

Ας δούμε δύο συγκρουόμενες απόψεις επ’ αυτού:

Dawkins:

Η ηθική μας είναι μέρος του εξελικτικού μας πλεονεκτήματος, την έχουμε ανεξάρτητα από τις θρησκείες μας και άρα αυτές δεν τις χρειαζόμαστε.

Haidt:

Η θρησκεία (πιο σωστά η ανάγκη για κάτι ιερό) είναι εξελικτικά απαραίτητη στην εδραίωση της ηθικής μας και της κοινωνικής συνοχής και άρα δε θα πρέπει να προσπαθούμε να την ξεριζώσουμε ριζοσπαστικά.

Κι άλλες σχετικές σκέψεις εδώ.

[Διαβάζοντας, Johnathan Haidt, The righteous mind και Richard Dawkings, The god delusion]

Έπεσε στα μάτια μου πρόσφατα το παρακάτω απόσπασμα από μια συζήτηση του Στέλιου Ράμφου και της Μαρίας Ευθυμίου στο Impactalk σχετικά με το μέλλον της ανθρωπότητας -ΟΚ λίγο μεγαλεπήβολο αυτό- σε σχέση με την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ/AI). Διαπιστώνω ότι ακόμη και πολύ έξυπνοι άνθρωποι δε μπορούν να αντιληφθούν τι είναι τεχνητή νοημοσύνη και πως καταρχάς δεν είναι νοημοσύνη. Δε θεωρούν ότι τα κομπιουτεράκια που κάνουν τεράστιες πράξεις πολύ γρήγορα είναι νοημοσύνη; Γιατί θεωρούν ότι τα κομπιούτερ που συνδυάζουν απίστευτα γρήγορα ανθρώπινο κείμενο είναι;

Λέει σε ένα σημείο ο Ράμφος:

“Η ΤΝ έχει ένα μειονέκτημα. Δεν έχει βλακεία.”

Καταρχάς τι θα προτιμούσε; Να έχει βλακεία; Να κάνει σοβαρά και επικίνδυνα λάθη; Φυσικά και δε θα το ήθελε αυτό. Δε θα μας ήταν χρήσιμη αν το έκανε αυτό. Αλλά μήπως όλα τα άλλα μας εργαλεία δεν τυγχάνουν συχνά κακής χρήσης από τους ανθρώπους; Εκεί έκανε το λάθος, απέδωσε προθέσεις στην τεχνητή νοημοσύνη, κάτι που ακόμα παραμένει μοναδικό χαρακτηριστικό των ανθρώπων. Γιατί, κατά τα άλλα η τεχνητή νοημοσύνη, κάνει και λάθη, θυμόμαστε όλοι τις εικόνες ανθρώπων με περισσότερα από πέντε δάχτυλα ή τις λεγόμενες παραισθήσεις που καμιά φορά παθαίνει. Ε, έχει και βλακεία όπως ένα αυτοκίνητο μπορεί κάποιος να το γκαζώσει ίσα πάνω σε έναν τοίχο.

Λέει, επίσης, λίγο πιο μετά:

“Η ανθρωπότητα θα σκέφτεται ευθύγραμμα, δε θα συνθέτει, άρα, κατά κάποιο τρόπο, θα ακυρωθεί ένα θεμελιώδες χαρακτηριστικό της.”

Δε φοβόμαστε το ίδιο όμως όταν ανεβαίνουμε σε ένα αεροπλάνο χωρίς να ξέρουμε καθόλου πως αυτό λειτουργεί και πώς ο άνεμος με τη βοήθεια της διαφοράς πίεσής του στα φτερά το βοηθά να απογειωθεί και να πετάξει. Σκεφτόμαστε και λειτουργούμε σε ένα ανώτερο επίπεδο, έχοντας λύσει τα προβλήματα του κατώτερου επιπέδου και χωρίς να ανησυχούμε για αυτά. Ακόμα χειρότερα: χωρίς να τα ξέρουμε, χωρίς να μπορούμε να τα λύσουμε οι ίδιοι.

Μπορώ όμως να ακούσω το παραπάνω επιχείρημα ως επιχείρημα κατά της πνευματική ως νωθρότητας. Όπως ξεχάσαμε να κάνουμε διαίρεση στο χέρι -ή στο μυαλό- ποιος ξέρει τι άλλο μπορεί να ξεχάσουμε χρησιμοποιώντας την τεχνητή νοημοσύνη; Κι αυτό το κάτι θα είναι τελικά κάτι εξαιρετικά σημαντικό ή ίσως και όχι; Δεν έχω απάντηση για αυτό, όμως πιστεύω ότι η νωθρότητα που προκύπτει από την αδυναμία ακόμη και για την πράξη της διαίρεσης δε μας είναι ωφέλιμη. Ας ξέρουμε πώς να κάνουμε διαίρεση και ας μας την κάνουν με ακρίβεια τα κομπιουτεράκια.

Ποιος ξέρει, ίσως στο μέλλον καταλήξουμε να κάνουμε ασκήσεις πνευματικής εγρήγορσης για να καταπολεμήσουμε τη νωθρότητα του πνεύματος, όπως εδώ και δεκαετίας έχουμε συνειδητοποιήσει ότι χρειαζόμαστε ασκήσεις σωματικές για να καταπολεμήσουμε τη σωματική νωθρότητα, στην οποία καταπέσαμε επειδή λύσαμε μυριάδες πρακτικά προβλήματα της καθημερινότητάς μας και πλέον το σώμα μας δεν ασκείται οργανικά, στον καθημερινό μόχθο, στην καθημερινή εργασία.

Είναι όμως η τεχνητή νοημοσύνη ένα εργαλείο χωρίς κινδύνους; Οπωσδήποτε όχι. Οι πραγματικοί κίνδυνοι που βλέπω είναι:

• Τα πνευματικά δικαιώματα των περιεχομένων που καταναλώνει και για τα οποία κυρίως αδιαφορεί.
• Η βίαιη διατάραξη του τρόπου εργασίας πολλών πεδίων που έχουν τη γλώσσα ως βασικό τους εργαλείο.
• Τα προσωπικά δεδομένα χρηστών που διαχέονται σε σχεδόν άγνωστες εκτάσεις του νέφους.
• Η εκτεταμένη χρήση της σε μεγάλη κλίμακα σε συστήματα αποφάσεων όπου μικρά λάθη μπορούν να έχουν μεγάλες επιπτώσεις.
• Η χρήση της από καταπιεστικά καθεστώτα, όπως το κομμουνιστικό κινεζικό, για τη χειραγώγηση και τον έλεγχο των πολιτών και των εργαζομένων.

Αυτά πρέπει να τα προσέξουμε!

Ας κλείσουμε το αιώνιο αυτό φιλοσοφικό ερώτημα μια και καλή. Οι αριθμοί είναι ανθρώπινοι νοητική κατασκευή. Αλλά τα πλήθη, για τα οποία τους χρησιμοποιούμε, αυτά υπάρχουν στην αντικειμενική πραγματικότητα. Το ερώτημα έτσι μετασχηματίζεται στο αν υπάρχει και τι είναι η αντικειμενική πραγματικότητα. Εύκολο! Είναι η προσέγγιση της πραγματικότητας που όλοι έχουμε και θεωρούμε ότι την έχουμε με κοινό τρόπο. Έχει νόημα η πραγματικότητα έξω από την ανθρώπινη εμπειρία; Κακή ερώτηση. Το νόημα είναι κάτι που δίνουμε οι άνθρωποι. Αλλά η πραγματικότητα υπήρχε και πριν από τους ανθρώπους. Είχε τότε νόημα; Δεν ξέρουμε.

Να το λοιπόν, οι αριθμοί μετρούν πλήθη. Αλλά υπάρχουν τα πλήθη; Τι ερώτηση; Ένα κοπάδι ελάφια θα αντιμετωπίσει με τον ίδιο τρόπο μια αγέλη λύκων και ένα μοναχικό λύκο. Θα φοβηθεί κανείς το ίδιο μια μέλισσα από ό,τι ένα σμήνος μέλισσες. Θα ψάξει μια μαμά γάτα όλα τα γατάκια της όταν τα χάσει; Ίσως στα παραδείγματα αυτά δεν έχει σημασία ο απόλυτος αριθμός, το ακριβές πλήθος. Αλλά η εμπειρία το πλήθους υπάρχει. Οι άνθρωποι κάναμε την εμπειρία του πλήθους πολύ πολύ σημαντικότερη φυσικά, μετρήσαμε τα πάντα, βρήκαμε ιδιότητες στους αριθμούς, τους χρησιμοποιήσαμε για να φτιάξουμε τεχνολογία.

Καλά Χριστούγεννα!

Ο τίτλος του άρθρου αναφέρεται χιουμοριστικά -αν δεν το καταλάβατε ήδη- στο γνωστό σκετς των Monty Python από την ταινία Life of Brian, όπου μια ομάδα Εβραίων συζητούν για τη ρωμαϊκή κατοχή που υφίστανται και αν τελικά οι Ρωμαίοι έχουν κάνει κάτι στ’ αλήθεια για αυτούς. Αναδύεται χιουμοριστικά η πολυπλοκότητα σχέσεων ακόμη όπως και αυτή καταπιεζόμενου-καταπιεστή.

Οι Ρωμαίοι ήταν κατακτητές μεν, αλλά έχτισαν υδραγωγεία, καθάρισαν την πόλη και διάφορα άλλα που οι σπαρταριστοί χαρακτήρες των Monty Python συνειδητοποιούν ένα προς ένα. Όμως ο αρχηγός της ομάδας, καθώς τα παραδέχεται όλα αυτά ένα προς ένα, αναφωνεί με έμφαση”Καλά όλα αυτά, ναι, αλλά τι έχουνε κάνει οι Ρωμαίοι στ’ αλήθεια για εμάς;”.

Κάπως έτσι μπορεί να αναρωτηθεί κανείς για τις θρησκείες και για τους θεούς. Πώς προέκυψαν και τι τελοσπάντων χρησιμότητα είχαν; Ειδικά για έναν άθεο σαν κι εμένα μπορεί το ερώτημα να φαντάζει αναπάντητο. Τι αξία έχει μια πίστη σε κάτι που δεν υπάρχει; Τι αξία έχει η ενασχόλησή μας με αυτή την πίστη και μάλιστα με τρόπο που να απαιτεί κόπο, χρόνο, χρήμα και μάλιστα ιστορικά να έχει προκαλέσει τόσα δεινά, πχ μισαλλοδοξία, καταπίεση, πόνο, θάνατο; Λοιπόν, τι έχει κάνει στ’ αλήθεια ο θεός για εμάς;

Υπάρχουν δύο θεωρίες. Η πρώτη εκφράζεται από τον εξελικτικό βιολόγο Richard Dawkins στο The God Delusion. Εξελικτικά φυσικά! Οι άνθρωποι έχουμε την τάση να αποδίδουμε αιτίες και σκοπούς στα πάντα προσπαθώντας να εξηγήσουμε και να καταλάβουμε τον κόσμο γύρω μας. Αναζητώντας αιτίες σε φυσικά φαινόμενα δεκάδες και εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν είδαμε σε αυτά φανταστικές οντότητες που τα προκαλούν και τις ονομάσαμε θεούς. Γύρω από αυτούς δημιουργήθηκαν θρησκείες.

Ταυτόχρονα οι άνθρωποι έχουμε την τάση να συνδεόμαστε με άλλους ανθρώπους και ειδικά με αυτούς που μας έχουν αναθρέψει. Στρεφόμαστε σε αυτούς για επιβίωση και βοήθεια σε μεγάλο μέρος της ζωής μας. Σε αυτούς δείχνουμε  σεβασμό και υποχωρητικότητα. Δεχόμαστε αυτά που μας διδάσκουν και μας διδάσκουν τις δεισιδαιμονίες που προαναφέρθηκαν.

Έτσι αυτές οι δεισιδαιμονίες επιβιώνουν στις χιλιετίες και μέχρι σήμερα, παρόλο που -τεράστια έμφαση εδώ- αυτό το χαρακτηριστικό δε μας δίνει κάποιο πλεονέκτημα. Και δε μας δίνει κάποιο πλεονέκτημα γιατί ο Dawkins και οι New Atheists γενικά πιστεύουν ότι η θρησκεία α) έχει κόστος στη διαχείριση και εξέλιξή της, θέλει προσευχές, ναούς, αφιέρωση προσωπικού και ομαδικού χρόνου κλπ και β) έχει προκαλέσει χίλια μύρια δεινά στην ανθρωπότητα, πολέμους, διχασμούς, καταπιέσεις κλπ.

Η άλλη θεωρία έρχεται από τον εξελικτικό ψυχολόγο Johnathan Haidt στο The Righteous Mind. Παρεπιπτόντως και τα δύο αυτά βιβλία είναι υποδείγματα καθαρής και ορθολογικής γραφής. Ειδικά το τελευταίο είναι και αποκαλυπτικό στο πώς ο νους μας εξελίχθηκε να σκέφτεται ηθικά. Ηθικά! Η λεπτομέρεια που ο Haidt λέει πως διέφυγε από το Dawkins.

Λέει, λοιπόν, ο Haidt, συμφωνώντας αρχικά, πως, πράγματι, οι πολύ μακρινοί μας πρόγονοι ανέπτυξαν την τάση να αναζητούν σκοπό και αιτία στα πράγματα και έτσι εύκολα αναπτύχθηκαν οι δεισιδαιμονικές θεότητες, εξηγώντας έτσι την αφιλόξενη για τον πρωτόγονο άνθρωπο φύση. Αυτές οι θεότητες ήταν αρχικά μάλλον βάρβαρες και χωρίς σκοπό. Υπήρχαν επειδή αυτό έδινε μια εξήγηση. Δεν ήταν κατανάγκην καλές ή κακές ή μπορεί να ήταν καλές και κακές ανάλογα με το ποιο φαινόμενο εξηγούσαν. Ο ήλιος είναι κάτι καλό αλλά ο κεραυνός κάτι επικίνδυνο κοκ.

Όμως ταυτόχρονα ο πρωτόγονος άνθρωπος άρχισε να αναπτύσσει και στοιχεία ηθικής που του επέτρεψαν να συνεργάζεται με άλλους ανθρώπους σε ομάδες. Αμοιβαιότητα, επιβράβευση, τιμωρία. Μπορεί αυτά να μας μοιάζουν στοιχειώδη όμως είναι ρηξικέλευθα στοιχεία προόδου από την προηγούμενη κατάσταση του ζώου. Η ηθική τον βοήθησε να περάσει από τη αγέλη, που απλά επιβιώνει σε μεγάλα μπουλούκια, σε ομάδες με κοινούς σκοπούς.

Η θρησκεία και οι θεοί της άρχισαν να γίνονται πλέον όχι απλά εξηγήσεις των φυσικών φαινομένων αλλά και οι πνευματικοί τοποτηρητές της ηθικής. Η ηθική τρόπον τινά θεσμοθετήθηκε πάνω στα πρόσωπα των θεών, οι οποίοι μετεξελίχθηκαν και δεν ήταν πλέον πρωτόγονες δεισιδαιμονικές φιγούρες αλλά ηθικοί ταγοί. Επιπλέον όλα τα κοινωνικά στοιχεία που αναπτύχθηκαν από τη θρησκεία, όπως τελετές, τέχνες κλπ λειτούργησαν συγκολλητικά στις σχέσεις των ατόμων ανάμεσα στις ομάδες τους. Και οι θρησκείες που το κατάφεραν αυτό ισχυρότερα επικράτησαν των άλλων, όχι μόνο με βίαιες συγκρούσεις αλλά και με τρόπους πολιτισμικής επικράτησης.

Παράλληλα, δηλαδή, με τη φυσική επιλογή της θεωρίας της εξέλιξης του Δαρβίνου, που λειτουργεί σε επίπεδο ατόμου, λειτουργεί και μια φυσική επιλογή σε επίπεδο ομάδας. Αυτό είναι κάτι που -εξηγεί ο Haidt- θεωρούσαμε μάλλον λάθος ή το αποδίδαμε αυτόματα και συνεκδοχικά και πάλι στη φυσική επιλογή σε επίπεδο ατόμου όπως αυτή λειτουργεί όταν το άτομο βρίσκεται μέσα σε μια ομάδα. Όμως ήταν κάτι που είχε προβλέψει και ο ίδιος ο Δαρβίνος και τελικά το πιθανότερο είναι ότι πράγματι ισχύει.

Έτσι λοιπόν η θρησκεία αποκτά περισσότερο λειτουργική εξελικτική αξία. Εξηγείται και δε μένει ένα οξύμωρο που επιβίωσε ενώ δε θα έπρεπε. Δεν είναι απλά ένα βάρος, ένα κατάλοιπο αντί ένα πλεονέκτημα. Τάσσομαι λοιπόν με τον Haidt στο θέμα αυτό. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι στηρίζω τη δεισιδαιμονική εκδοχή των θρησκειών ή ότι τις αποδέχομαι ως κάτι μοιραίο. Κάθε άλλο.

Όμως έτσι καταλαβαίνω καλύτερα την ανθρώπινη φύση και δεν τάσσομαι ενάντιος στη θρησκεία ως ένα παράδοξο και αρνητικό φαινόμενο. Δεν τάσσομαι ενάντια στους ανθρώπους, δεν είμαι διχαστικός. Αναγνωρίζω την αξία της θρησκείας ως συγκολλητικής ουσίας σε μια ανθρώπινη κοινωνία και, όταν επιζητώ την κοινωνική εξέλιξη, δεν παραγνωρίζω την ανθρώπινη αυτή ανάγκη. Μόνο αναζητώ τρόπους να την αντικαταστήσω με κάτι άλλο, που όμως να είναι κοινό και σταθερό. Δε φέρομαι, επομένως, ριζοσπαστικά και ανατρεπτικά. Φέρομαι… εξελικτικά.

Πού μπορώ να στραφώ για κάτι τέτοιο; Σε έννοιες όπως το έθνος, σε υπερεθνικούς σχηματισμούς, όπως η ενωμένη Ευρώπη, σε έννοιες όπως ο ανθρωπισμός και η επιστήμη. Είναι έννοιες που μπορούν να λειτουργήσουν ενωτικά, το έχουν αποδείξει, όμως αυτή είναι μια διαδικασία αργή και επίπονη και μέχρι να πετύχουμε την παγκόσμια αδελφοσύνη καλό θα είναι να φερόμαστε στην πρόοδο κάπως συντηρητικά και όχι βολονταριστικά και ριζοσπαστικά. Γιατί είμαστε άνθρωποι.

Αλλά τι έχουνε κάνει οι Ρωμαίοι στ’ αλήθεια για εμάς;

1. Την Κυριακή έχουμε προγραμματίσει να πάμε στο πάρτυ της Νεφέλης. Η μαμά σου πρότεινε να βγείτε μια βόλτα και να της πάρετε ένα δώρο. Θύμωσες. Δεν ήθελες να της πάρεις δώρο. Δε μπορούσες να το εξηγήσεις. Με τα πολλά πήγες. Επιστρέφοντας, κάθισες στον καναπέ είπες “Ήμουν εγωιστής πριν… σαν τον εγωιστή γίγαντα” και μου εξήγησες ότι θα ήθελες όλα τα δώρα δικά σου. Έτσι σε μάθαμε. Να έχεις ό,τι θες. Και τώρα μαθαίνεις πως ο κόσμος λειτουργεί λίγο διαφορετικά.

2. Πριν λίγες μέρες σου είπα ότι δεν κάνει να βλέπεις πολλά βιντάκια στο κινητό σου. Δε μπορούσες να καταλάβεις το γιατί. Επέμενες σε αυτό που η παρόρμησή σου σε ωθούσε. Λίγο πιο μετά μου είπες ότι την ώρα που τα βλέπεις “το μυαλό μου θέλει να τα σταματήσω αλλά δε μπορώ”. Μόλις ανακάλυψες την έννοια του εθισμού. Θα πρέπει να το δουλέψουμε μαζί αυτό σταδιακά.

3. Χοροπηδώντας στον καναπέ μου είπες “Μπαμπά ξέρεις πώς λένε τον μακρυβελόδοντα στα Αγγλικά; Μακρυβελόδουντ”. Και όταν παραγγείλαμε το βράδυ με τη μαμά και περιμέναμε την παράδοση είπες “Μήπως τα βάλανε τα μπέργκερ πάνω σε χελώνες”. Έχεις και χιούμορ.

Μαζεύοντας πορτοκάλια στον πίσω κήπο.

Βλέπω ο δόλιος αυτό το βιντεάκι για τη νεωτερικότητα στη Lifo. Τι είναι η νεωτερικότητα; Διαφωτισμός, απελευθέρωση του ατόμου, ορθολογισμός, δημοκρατία, τεχνολογία, εξέλιξη, βελτίωση στα πάντα όλα κλπ. Ξεκινάει το video καλά, τα αναγνωρίζει όλα. Για να καταλήθει σαν εκθεσάς 3ης λυκείου σε πανελλήνιες του 1990 ότι:

• it has left us emotionally bereft
• has rendered all our relationships difficult
• has stripped us of our right to feel melancholy

Ε, όχι. Πείτε όχι στη μιζέρια αυτών που σας λένε πως τα καλύτερα πράγματα που συνέβησαν στην ανθρωπότητα τα τελευταία 300 χρόνια είναι αυτά που μας φταίνε. Αυτά είναι τα κεκτημένα μας, τα εργαλεία μας, όχι τα δεσμά μας.

“Hirshhorn Museum, Washington D.C.” by ehpien is licensed under CC BY-NC-ND 2.0. To view a copy of this license, visit https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/2.0/

Επέτειος μαύρη των Δεκεμβριανών του 1944 σήμερις και “δύο μήνες πριν, στις 12 Οκτωβρίου έχουμε την Απελευθέρωση της Αθήνας” όμως “ενώ στις πολεμικές επιχειρήσεις κατά το εξάμηνο του πολέμου 1940-1941 είχαμε 15.000 οπλίτες και αξιωματικούς νεκρούς, στα Δεκεμβριανά είχαμε 17.000 και στον Εμφύλιο 47.000 και από τις δύο πλευρές“.

Δε θα χώριζα τους εμπλεκόμενους σε καμία περίπτωση απλοϊκά σε καλούς και κακούς. Όμως η χρονική απόσταση επιτρέπει κάποιες βασικές αναγνώσεις:

1. Οι Αμερικανοβρετανοί δεν είχαν προσχεδιάσει τα Δεκεμβριανά τάχα για να μας διχάσουν, επενέβησαν καθώς αυτά συνέβαιναν. Φυσικά με ατζέντα και συμφέροντα κι απ’ όλα. Όπως είχε και η αντίπαλη πλευρά.
2. Καλώς ή κακώς η μια πλευρά δικαιώθηκε ιστορικά πέραν πάσης αμφιβολίας και έστω και λίγοι από εκεί είχαν αργότερα το ηθικό ανάστημα να αναφωνήσουν “ευτυχώς ηττηθήκαμεν σύντροφοι”. Προσωπικά πιστεύω καλώς, καθώς πρέσβευε θεμελιωδώς ανθρωπιστικότερα ιδεώδη στην πράξη.

Σχετικά:

1. https://www.tovima.gr/2024/12/03/istoriko-arxeio/dekemvriana-80-xronia-apo-ti-maxi-prooimio-tou-ellinikou-emfyliou/
2. https://diorthotika-mathimata-istorias-me-ton-giorgo-th-mavrogordato.simplecast.com/episodes/ta-dekemvriana-tou-1944-M1O0TRDf
   https://www.politeianet.gr/books/9786180309065-kalubas-n-stathis-metaichmio-emfulia-pathi-265171
3. https://www.politeianet.gr/books/9789604584727-moumtzis-sakis-epikentro-i-kokkini-bia-1943-1946-228972
4. https://www.youtube.com/watch?v=qadacWVXJlM

Η πολύ ωραία σειρά του CosmoteTV, διαθέσιμη αυτή την περίοδο από το ERTflix, Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι μου έφερε στο μυαλό τη διαφορά στην κοσμοθεωρία σχετικά με τη γνώση ανάμεσα στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη (το δάσκαλο και το μαθητή). Για τον Πλάτωνα η γνώση προέρχεται από μέσα μας, είναι εσωτερική. Για τον Αριστοτέλη η γνώση προέρχεται από τον εξωτερικό κόσμο.

Σκέφτομαι λοιπόν ότι η επιστημονική γνώση είναι η πιο ισχυρή, η πιο αποτελεσματική γνώση. Έχει το στοιχείο της παρατήρησης, του σχηματισμού θεωρίας μέσα σε κάποιο αυστηρό πλαίσιο, του πειράματος, της επαλήθευσης (η διάψευσης) και, τελικά, της επαναληψιμότητας εντός του πλαισίου που έθεσε η θεωρία. Έτσι γίνεται χρήσιμη. Λειτουργεί ξανά και ξανά και ξανά!

Και αυτό αφήνει πάντα χώρο για να συνεχή βελτίωση.

Ξεκινά εσωτερικά από το άτομο, αλλά μόνο μέσα από την αλληλεπίδρασή του με τον κόσμο μπορεί να γίνει αξιοποιήσιμη. Λίγο πιο αριστοτελικά από ό,τι πλατωνικά, κατ’ εμέ, αλλά δεν έχει σημασία. Ίσως να μην είχε υπάρξει ο δεύτερος χωρίς τον πρώτο.

Η σημερινή κοινωνία δέχεται ολοένα και περισσότερο τη διαφορετικότητα όπως κι αν προκύπτει αυτή. Από τη βιολογία (αναπηρία, φύλο, προσανατολισμός φύλου, σεξουαλικός προσανατολισμός, κλπ). Από το ίδιο το άτομο και την κοινωνία (καταγωγή, φυλή, θρησκεία, κλπ). Μάλιστα υπερτονίζει την αξία της διαφορετικότητας. Ίσως λίγο έντονα και άκριτα αλλά το αφήνω αυτό στην άκρη. Δεν αγγίζω εδώ το αν η διαφορετικότητα είναι ντε και καλά οριζόντια αποτελεσματική παντού και πάντα (τι παναπεί κιόλας αποτελεσματική καταρχάς;).

Διαβάζοντας το The blank slate του Steven Pinker αντιλαμβάνεται κανείς ότι ο άνθρωπος δε γεννιέται ως λευκός καμβάς, ως tabula rasa. Κουβαλάει από τη βιολογία του ένα κάρο ιδιότητες. Άλλες προφανείς (ύψος, μαλλιά, φωνή, δέρμα, κλπ). Άλλες λιγότερο προφανείς ή και τελείως αφανείς (εξυπνάδα -και τι είναι καταρχάς εξυπνάδα;-, δημιουργικότητα, πείσμα, κλπ). Και αυτές οι ιδιότητες είναι ισχυρές!

Βέβαια μια από τις διαχρονικές νίκες του ανθρωπισμού είναι ότι η βιολογία μας δε θα μας καθορίζει απόλυτα ως άτομα, ότι θα κάνουμε οτιδήποτε είναι στις δυνάμεις μας για να ελαττώσουμε τις αρνητικές της επιδράσεις και τους περιορισμούς που μας θέτει. Αυτό το παίρνουμε ως αυτονόητο. Αλλά δεν έχουμε προσδιορίσει τα όριά αυτού. Συμπεριφερόμαστε σα να μην υπάρχουν όρια! Όμως ο Steven Pinker λέει ότι αυτά υπάρχουν και τα υποτιμούμε. Διάβασέ τον, δες τις παρουσιάσεις του.

Επίσης υπενθυμίζει έναν κίνδυνο που ελλοχεύει στη θεωρία περί tabula rasa ανθρώπινης υπόστασης: αν είμαστε λευκός καμβάς τότε όλα είναι δυνατά και επιτρεπτά και αυτό αφήνει όλο το χώρο στις βολονταριστικές ελίτ να θέλουν να μας πλάσουν όπως αυτές το φαντάζονται ιδανικό. Γίνεται έτσι στοιχείο ανελευθερίας.

Και πάμε στην πλάνη του τίτλου.

Από τη μια υπερτονίζουμε τη διαφορετικότητα και το αίτημα για σεβασμό αυτής. Και καλώς κάνουμε! Ενώ από την άλλη ξεχνούμε την ισχύ της βιολογίας, της κληρονομικότητας, της ίδιας της φύσης μας. Στηρίζουμε τα δικαιώματα ανθρώπων που παρεκκλίνουν από τις -μέχρι πρότινος νοούμενες ως- αποδεκτές συμπεριφορές ανθρώπων με διαφορετικότητα, όπως οι γκέι και οι τρανς, επισημαίνοντας -επίσης καλώς- ότι απλά ακολουθούν τη φύση τους.

Ποιο είναι το κριτήριο που επανέρχεται για να ξεκαθαρίσει την πλάνη και τα όρια; Το φιλελεύθερο κριτήριο της βλάβης, της ζημίας. Live and let live. Αν δε σε βλάπτει, δε σε ζημιώνει κάποιος, άσε τον. Κατά τα άλλα έχετε τα ίδια δικαιώματα.

Καθαρό μυαλό, χιούμορ και μπούκλα, όλα σε ένα.

Οι ποσοστώσεις έχουν τρία βασικά προβλήματα:

1. Αν βρεθείς στη θέση να ωφελείσαι από αυτές δεν έχεις τρόπο να ξέρεις αν κέρδισες αυτό που κέρδισες με την αξία σου. Και ο καθένας έχει αυτομάτως το δικαίωμα να αμφισβητεί αν το κέρδισες με την αξία σου.
2. Θα υπάρχει πάντα η αμφιβολία ότι κάπου κάποιοι άλλοι άνθρωποι πιθανά αδικούνται. Το φάντασμα αυτό θα πλανάται πάντα πάνω από μια τέτοια απόφαση χωρίς τρόπο να απομακρυνθεί.
3. Δε θα μάθεις ποτέ αν η κατάσταση που θες να διορθώσεις έχει πραγματικά διορθωθεί, επειδή τα τελικά σου αποτελέσματα, θα είναι επηρεασμένα από την ποσόστωση, αν δηλαδή κριτήριο και στόχος είναι ταυτόσημα.

Υπάρχει και σειρά άλλων, δευτερευόντων προβληματισμών: προάγουν κουλτούρα μη αξιοκρατίας, μετρούν τους ανθρώπους με προκρούστειο τρόπο, τους ζυγίζουν με βάση εξωτερικά χαρακτηριστικά τους, τους ομαδοποιούν με τρόπο που, κατά τα άλλα, θα θεωρούσαμε αυτομάτως απάνθρωπο.

Ιδεολογικά, δε, τις βρίσκω κάπως μαρξιστικές -ως τρόπο σκέψης, όχι ως πολιτική ιδεολογία- γιατί είναι:

1. Βολονταριστικές: με απλοϊκό τρόπο η θέληση επικρατεί πάνω στην πραγματικότητα και το σκοπούμενο αποτέλεσμα γίνεται ιερό και ανώτερο από την υποκείμενη κατάσταση και τις παρενέργειες που τυχόν προκαλεί.
2. Ταξικές: διαχωρίζουν τους ανθρώπους με βάση κάποιου είδους χονδροειδή ταξινόμηση, η οποία ακολουθεί την αντίστιξη ανώτερου με κατώτερο, καταπιέζόμενου και καταπιεστή, καλού και κακού, χωρίς να ενδιαφέρονται για τις ιδιαιτερότητες του ατόμου.

Image credit: “Board of Directors and Officers of the Industrial Exhibition Association of Toronto 1930” by Toronto Public Library Special Collections.