Τάκης Μπουγιούρης

Καμιά φορά όταν πιάνω τη βαριά φιλοσοφία και ενδοσκόπηση, υπάρχουν κι εκείνες οι δύσκολες στιγμές, οι μαύρες μέρες, όλα μέσα στη ζωή είναι, τότε λοιπόν που τα στριφογυρνάω όλα αυτά στο μυαλό μου, συχνά καταλήγω και σε ένα παράπλευρο συμπέρασμα: δε βαριέμαι. Νομίζω πλέον δε βαριέμαι ποτέ!

Δεν το λέω για να το καυχηθώ αλλά αισθάνομαι ότι βλέπω ανθρώπους γύρω μου που βαριούνται. Που δεν έχουν ενδιαφέρον για κάτι, που απλά ζουν ή, ακόμη χειρότερα, ζουν τη ζωή τους μέσα από την καταβόθρα ενέργειας που έχουν γίνει τα κοινωνικά δίκτυα. Δεν το κάνω αυτό.

Βρίσκω ενδιαφέρον στη δουλειά μου. Γνήσιο ενδιαφέρον, θέλω να την εκτελώ σωστά, ό,τι κι αν σημαίνει αυτό. Έχω άποψη για το πώς την εκτελεί κάποιος σωστά αυτή τη δουλειά. Θέλω να γίνομαι καλύτερος σε αυτήν και να μαθαίνω νέα πράγματα. Θέλω να αλληλεπιδρώ με άλλους ανθρώπους γύρω από αυτήν και να τους μαθαίνω και να μου μαθαίνουν νέα πράγματα. Θέλω να συνεργάζομαι με ανθρώπους. Όταν ομάδες ανθρώπων συνεργάζονται αρμονικά για ένα κοινό σκοπό αναδύεται από τη συνεργασία τους, εκτός από το αποτέλεσμα, και κάτι μαγικό, μια ελπίδα.

Βρίσκω ενδιαφέρον έξω από τη δουλειά μου. Διαβάζω βιβλία, ακούω μουσική, βλέπω ταινίες, βλέπω σειρές. Τα ράφια με τα αδιάβαστα και οι λίστες με τα όσα δεν έχω ακόμα δει ή ακούσει αλλά θέλω να δω ή να ακούσω μεγαλώνουν. Με ενδιαφέρει από τη μια να τις καταναλώνω και να τις εμπλουτίζω. Απολαμβάνω αυτή την αλληλεπίδραση με τον πλανήτη και την ανθρώπινη νόηση του παρόντος και του παρελθόντος.

Βρίσκω ενδιαφέρον στην επικαιρότητα. Ενημερώνομαι, παρακολουθώ ενημερωτικά δελτία (νιουζλέττερζ ντε), πόντκαστ, εφημερίδες (στην ηλεκτρονική τους μορφή πια, αν και μου λείπει το χαρτί τους). Δε βλέπω τηλεόραση, αν και μου λείπει η κοινή πρόσληψη της πραγματικότητας που κάποτε μας έδινε. Η πολιτική, η οικονομία, η ιστορία, η γεωγραφία αλληλεπιδρούν με το σήμερα με έναν εκπληκτικό τρόπο, ο οποίος με ενδιαφέρει πολύ.

Βρίσκω ενδιαφέρον στους άλλους ανθρώπους. Συζητάω, διαφωνώ, τσακώνομαι (ολοένα και λιγότερο), τους συναντάω, τρώμε και πίνουμε μαζί, ταξιδεύουμε μαζί, οργανώνουμε πράγματα μαζί, δουλεύουμε μαζί, οραματιζόμαστε άλλα πράγματα μαζί. Οι άνθρωποι μπορούν να γίνουν παράδεισος και κόλαση για τους άλλους ανθρώπους. Ρουφάω όσο περισσότερο μπορώ κομματάκια αυτού του παραδείσου.

Βρίσκω απίστευτη απόλαυση στην οικογένειά μου, στη γυναίκα μου, στο γιο μου, στον τρόπο με τον οποίο η ζωή μας έχει αλλάξει με το παιδί, στις νέες προκλήσεις. Είναι λες και ο άνθρωπος έχει τα εργαλεία και τα προσόντα να αισθανθεί αισθήματα που αλλιώς -τα εργαλεία- θα έμεναν άχρηστα και μαραζωμένα και -τα συναισθήματα- θα έμεναν χωρίς να τα έχουμε αισθανθεί, θα άφηναν ένα κενό. Το ζω αυτό με ένταση. Η αλληλεπίδραση με παιδί που μεγαλώνει και βλέπεις την εξέλιξή του μέρα με τη μέρα και αναθεωρείς μέσα από αυτό όλο τον κόσμο μέρα με τη μέρα είναι συγκλονιστική. Θα ήθελα να είχα κι άλλα παιδιά.

Φυσικά με απασχολεί πολύ τι προλαβαίνω από όλα αυτά που σχεδιάζω να κάνω, να δω, να διαβάσω, να ακούσω, να ζήσω. Ίσως κάνω περισσότερα πλάνα από όσα μπορώ να ολοκληρώσω σε μια ζωή. Το προσπερνώ αυτό και θεωρώ υγιές ότι έχω την όρεξη και τη διάθεση και ας προλάβω όσα προλάβω.

Με αυτά και με αυτά δε βαριέμαι ποτέ!

Στο κάμπινγκ – δε βαριέμαι ούτε εκεί.

Πρόσφατα πέτυχα μια πολύ ωραία φεϊσμπουκική συζήτηση, από αυτές τις παλιές, που κάποιος θέτει ένα ακανθώδες θέμα και οι φίλοι του ορμάνε να τον δικαιώσουν ή να τον φάνε (μεταφορικάαα) με επιχειρήματα. Η ανάρτηση αυτή ισχυριζόταν (κρατώ μόνο το ζουμί) ότι:

ΟΛΕΣ ΟΙ ΙΔΕΕΣ ΠΡΟΕΡΧΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΑ

Τις τελευταίες δεκαετίες, που ζω και ζώνομαι, όλες σχεδόν οι νέες ιδέες στα κοινωνικά ζητήματα προήλθαν από την πολιτική Αριστερά. Οικολογία, ομοφυλόφιλοι, μετανάστες, ζώα, όλα σχεδόν προήλθαν από κινήματα στις παρυφές συνήθως της Αριστεράς ή του προοδευτισμού ή πέστε το όπως θέλετε. […] Από τον συντηρητισμό, κάπως εύλογο κιόλας, δεν προήλθαν τόσο καινούργιες ιδέες όσο ανακύκληση παλαιότερων ιδεών σε νέο περιτύλιγμα. Δεν το λέω απαραιτήτως για κακό αυτό, αυτή είναι η δουλειά της συντηρητικής πτέρυγας και μπράβο της. Οι πιο καλές τους ιδέες είναι στα οικονομικά, όχι στα κοινωνικά.

Για να μην αδικήσουμε τον αναρτήσαντα, να επισημάνουμε τις πρώτες λέξεις, ότι δηλαδή αναφέρεται στις τελευταίες δεκαετίες. Τι το ‘θελε να το διευκρινίσει αυτό. Χειρότερα τα έκανε. Αλλά, αφού το θέλει, ας το επισημάνουμε για να είμαστε δίκαιοι απέναντί του. Άλλωστε, μπορεί τελικά να κάναμε και λάθος.

Ας συλλέξουμε λοιπόν τα επιχειρήματα που εξηγούν γιατί αυτός ο ισχυρισμός δεν έχει βάση και γιατί μάλλον εδράζεται σε επιφανειακές εντυπώσεις. Τα παρακάτω επιχειρήματα δεν είναι διατυπωμένα ως ένα συνεκτικό κείμενο αλλά πάνω-κάτω συλλογή των καλύτερων απαντήσεων στην ανάρτηση, κατά την άποψή μου.

• Η διάκριση που κάνεις είναι προοδευτικός-συντηρητικός, όχι αριστερός-δεξιός και είναι και ταυτολογία, προφανώς οι προοδευτικοί λέγονται έτσι επειδή έχουν νέες ιδέες και έχουν νέες ιδέες επειδή είναι προοδευτικοί.

• Νομίζω περισσότερο η αριστερά ακολουθεί κάποιες νέες ιδέες (και με τον ακτιβισμό, ριζοσπαστισμό, βολονταρισμό της ακούγεται πολύ) παρά τις παράγει. Όταν τις παράγει πρωτογενώς (έμφαση στο πρωτογενώς) της βγαίνει Μαρξ. Πχ κοινωνικό κράτος, είναι αριστερή ιδέα ή χριστιανική/συντηρητική;

• Χμμμ, η ίδια η ιδέα της ευρωπαϊκής ένωσης και μετέπειτα ενοποίησης, προήλθε από συντηρητικούς πολιτικούς. Ας μαντέψουμε από ποια πτέρυγα πολεμήθηκε και πολεμιέται.

•  Άλλο παράδειγμα: ανθρώπινα δικαιώματα. Ξεκινάμε από την επί του όρους ομιλία και πάμε σε Magna Carta (1215), English Bill of Rights (1689), the French Declaration on the Rights of Man and Citizen (1789, άντε εδώ υπάρχει λίγη αριστερά στην πολύ πρωτογενή της έννοια, βέβαια, καθόλου των τελευταίων δεκαετιών), US Constitution and Bill of Rights (1791) και φτάνουμε στο ΒΠΠ και τα Ηνωμένα Έθνη και την Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Αριστερά τελευταίων δεκαετιών: ολοένα και μεγαλύτερο κράτος πρόνοιας, ανοιχτά σύνορα, αντικαπαλισμός, αντιδυτικισμός, sex is performative.

• Επόμενο: ζώα. Πητ Σίνγκερ: προοδευτικός, άντε να τον πεις αριστερό οριακά αν πρέπει να τον βάλεις στο δίπολο και αυτό με την αμερικανική έννοια του όρου, όχι την ευρωπαϊκή. Αριστερά τελευταίων δεκαετιών: σπάστε τα σουβλατζίδικα, ηθική καθαρότητα κλπ.

•  Συνοπτικά: όλες οι καλές ιδέες που μοιάζουν αριστερές πρωτογενώς μάλλον δεν είναι. Έχουν τη ρίζα τους αλλού. Ενώ όταν τις περιέλαβε η αριστερά τις διαστρέβλωσε κιόλας. Αλλά έκανε καλές πορείες.

Δε θα μείνω όμως μόνο στα παραπάνω επιχειρήματα. Κάτι θα δώσω και στην αριστερά για να είμαι δίκαιος.

Όλα αυτά ισχύουν σε επίπεδο γέννησης πρωτογενών ιδεών. Δε μπορώ να παραγνωρίσω ότι πάμπολλοι άνθρωποι στο κέντρο και γενικά αριστερά του πολιτικού φάσματος στήριξαν εν τέλει προοδευτικές, δημοκρατικές και ιδέες ισότητας. Άσε, δε, που έννοιες όπως συντηρητισμός, δεξιά και κέντρο δεν είναι σταθερές ούτε και με ακρίβεια ορισμένες, οπότε τα στεγανά σε αυτή τη συζήτηση δε βοηθούν.

Ισχύει επίσης ότι από ιδέες όπως το κοινωνικό κράτος, όσο πρόχειρα κι αν έχουν συλληφθεί, ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού ωφελήθηκε προς στιγμήν, σταμάτησε να φοβάται τη φτώχεια, την ανισότητα, την πλήρη αμάθεια. Θα μπορούσαν τα πράγματα να είχαν γίνει και πολύ καλύτερα βέβαια, γιατί μια τάση της αριστεράς ήταν πάντοτε ο βολονταρισμός και η υπερδιόρθωση, η τάση υπερβολής δηλαδή που θα επιφέρει σώνει και καλά άμεσα το καλό που οραματιζόμαστε για τον κόσμο στη θεωρία. Αλλά γενικά η αριστερά στήριζε την προοδευτική ιδέα τελικά. Τη μεταβόλιζε στραβά αλλά τη στήριζε, την κρατούσε επίκαιρη και ζωντανή.

Βέβαια με κακές πολιτικές και με υπερδιόρθωση συχνά η πρόοδος πάει περίπατο και, όταν δεν πάει περίπατο, αντλεί πόρους για να υλοποιηθεί από το στρατόπεδο του αντιπάλου: την ανάπτυξη που φέρνει ο καπιταλισμός. Πχ πώς να ξεχάσεις ότι από αριστερές ιδέες σε υπερδιορθωτικό βαθμό υπέφεραν ή πέθαναν εκατομμύρια άνθρωποι στις κομμουνιστικές χώρες! Ή πώς να ξεχάσεις ότι από καπιταλιστικές ιδέες βελτιώθηκε η ζωή δισεκατομμυρίων ανθρώπων στη γη!

Ωραίες σκέψεις, που όλες καταλήγουν στην απλή ιδέα: η ελεύθερη οικονομία, με τις ανισότητές της, φέρνει ανάπτυξη. Τελικά φέρνει και πρόοδο. Αφήστε τους ανθρώπους ανά τον κόσμο να ασκήσουν τη διάνοιά τους και να παράξουν προϊόντα, υπηρεσίες, αξία. Να επιλέξουν ποια από αυτά χρειάζονται και πόσο και να τα προμηθευτούν στην αγορά. Όλοι θα ωφεληθούν. Όχι αναλογικά, αυτό είναι αδύνατο, η αναλογική/εξισωτική προσέγγιση είναι ολοκληρωτική, καταστροφική. Όλοι όμως θα ωφεληθούν. Και αυτό είναι καλό.

Featured image credit: A Lit de Justice at the Parlement of Paris, 1715, https://www.worldhistory.org/image/15499/a-lit-de-justice-at-the-parlement-of-paris-1715/.

Με τον Τσάρλι Κερκ πιθανώς διαφωνώ με τα μισά από όσα λέει, πιθανώς με το 68,27%. Δεν ξέρω πώς βγαίνει ποσοστό από κάτι τέτοιο. Δεν έχω ακούσει τα πάντα όλα όσα έχει πει αλλά έχω ακούσει να διαστρεβλώνονται και πολλά που έχει πει. Υπό το πρίσμα της στρέβλωσης πράγματι διαφωνώ. Αλλά δεν τα είπε. Τον έχω ακούσει να μιλάει όμως αρκετά επί ώρες και σε ολοκληρωμένες συζητήσεις, όχι σε αποσπασματικά ρηλζ.

Συμφωνώ σε θέματα ελεύθερης αγοράς, μεγέθους του κράτους, ελευθερίας του λόγου. Διαφωνώ σε θέματα όπως στάση προς την Ουκρανία, οι αμβλώσεις, οπλοκατοχή, κλιματική αλλαγή και στον υπέρμετρο ζήλο στην αντιμετώπιση της μετανάστευσης. Αναφέρομαι σε σημαντικά θέματα, όχι στο αν αναφέρθηκε σε ένα απόσπασμα της βίβλου με τρόπο που ακούγεται αιρετικός. Είναι όλα θέματα στα οποία υπάρχει βάθος, υπάρχουν πτυχές και ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες που δεν εξαντλούνται σε ένα “ναι ή όχι”. Σε αυτά τα θέματα συνήθως διαφωνώ με την κατακλείδα του και τη ζύγιση των επιχειρημάτων ή χριστιανική-φονταμενταλιστική προσέγγισή του, αλλά βλέπω με ενδιαφέρον το βασικό επιχείρημα και την ανάγκη για ύπαρξη αντι-επιχειρήματος. Τέλος, δε θεωρώ ότι είναι ένας δαίμονας ή ο διάβολος μεταμορφωμένος. Έγραψα για τη δολοφονία του και τις σκέψεις που μου ξεπήδησαν από αυτήν χτες.

Να εδώ μια πρόσφατη συζήτησή του με τον Γκάβιν Νιούσομ, το Δημοκρατικό κυβερνήτη της Καλιφόρνια, μιας πολύ έντονα Δημοκρατικής πολιτείας (45% – 25%). Είναι το πρώτο επεισόδιο του πόντκαστ του,. Ο Νιούσομ κάνει μια πολύ ανοιχτή και τίμια συζήτηση μαζί του και αναζητά τα αίτια της δημοφιλίας του Κερκ, ρωτά που έχουν κάνει λάθος οι Δημοκρατικοί και έχουν χάσει το ίδιο τους το κοινό και ζητά πρακτικά… συμβουλές. Ο Κερκ του τις δίνει! Αν και δεν έχει τόσο αυτό σημασία, σημασία έχει ο τρόπος που κάνουν διάλογο. Διάλογο! Και χωρίς να φορέσουν ο ένας στον άλλο καμιά ταμπέλα.

Επί της αρχής δέχομαι ότι ακόμη και τα πιο ακανθώδη ζητήματα σηκώνουν συζήτηση. Πρέπει να σηκώνουν συζήτηση. Έχουν ενδιαφέρουσες και χρήσιμες πτυχές όταν μπαίνει κανείς σε ανάλυση. Τη χρειάζονται τη συζήτηση, ακόμη κι αν αυτό είναι για να σιγουρευτούμε ότι έχουμε δίκιο. Γιατί μπορεί πάντα να παρουσιαστούν νέα επιχειρήματα ή νέα δεδομένα. Και ποιος θα μας τις δώσει αυτές τις πτυχές; Πιθανότατα αυτός με τον οποίο διαφωνούμε, αυτή που αναζητά την αντίθετη προσέγγιση! Για την οπλοκατοχή έγραψα στο παραπάνω άρθρο. Για την άμβλωση είχα γράψει και παλιότερα. Για την κλιματική αλλαγή σκέφτομαι πολλά που συχνά δεν ευθυγραμμίζονται με το σύνηθες αφήγημα.

Γι’ αυτό ο διάλογος με την αντίθετη πλευρά είναι ζωτικός και απαραίτητος. Ο Τσάρλι Κερκ το στήριζε αυτό και όλοι του το αναγνωρίζουν. Να εδώ, ας πούμε ο Έζρα Κλάιν, που θα ισχυριζόταν κανείς πως στέκεται καθαρά στην πλευρά του απέναντι στρατοπέδου και είναι γενικά έβας επιδραστικός σχολιαστής. Δηλώνει ευθαρσώς ότι ο τρόπος που ο Κερκ έκανε πολιτικό διάλογο ήταν ο σωστός γιατί ήταν ανοιχτός σε διάλογο και επιδίωκε τη συζήτηση με επιχειρήματα χωρίς να κρύβει τις απόψεις του και χωρίς να κρύβεται ο ίδιος. Επιδίωκε τη συζήτηση ανοιχτά!

Ένα φαινόμενο που παρατηρώ εδώ και καιρό και αναδύθηκε έντονα στο δημόσιο διάλογο μετά τη δολοφονία του Κερκ είναι η απόπειρα δαιμονοποίησής του ιδεολογικού αντιπάλου. Η προσπάθεια δηλαδή να απομονώσουμε φράσεις του ή να διαστρεβλώσουμε άλλες ή να βάλουμε στο μικροσκόπιο παράλλες και τελικά να τις κάνουμε να φανούν ακραίες, με αποτέλεσμα ο αντίπαλός μας να φανεί επομένως κι αυτός ακραίος συνολικά και άρα να τον απορρίψουμε καθολικά. Είναι μια μορφή διανοητικής ατιμίας ή τεμπελιάς. Κατηγοριοποιούμε τον αντίπαλό μας με μια ταμπέλα και χωρίς σκέψη τον απορρίπτουμε κι αυτόν και τις ιδέες του. Ή, αντίστροφα, μπορεί και να τον δεχόμαστε αν η ταμπέλα μας βολεύει.

Με τον Κερκ λοιπόν μπορεί να διαφωνώ σε πολλά, αλλά τη δαιμονοποίησή του δεν τη δέχομαι κι αυτό άσχετα με το θάνατό του και τον τρόπο που έγινε. Δε θα τη δεχόμουν και πριν, δε θα τη δεχόμουν και χωρίς τη δολοφονία του. Ο τίμιος διάλογος προϋποθέτει την τίμια αντιμετώπιση του αντιπάλου σε επίπεδο ιδεών. Κάτι που, θα το παρατηρήσατε ίσως, συμβαίνει όλο και λιγότερο στην ιδεολογική πόλωση που ζούμε.

Κάτι που επίσης συμβαίνει είναι η προσπάθεια σε όρια υπερβολής να πείσουμε πέρα από κάθε αμφιβολία και με τον πιο εμφατικό τρόπο για την ταμπέλα που βάζουμε. Να υπερθεματίσουμε στα όρια που μας επιτρέπει η γλώσσα μας. με σχεδόν λογοτεχνικό τρόπο για το πόσο έχουμε δίκιο και ο αντίπαλός μας άδικο. Και με τρόπο οριστικό και αμετάκλητο. Με έχει κουράσει αυτή η έμφαση και η σιγουριά στην αλήθεια των απόψεών μας. Εγώ ο ίδιος δεν πιστεύω τα ίδια που πίστευα στα 25 μου ή τουλάχιστον έχω καλλιεργήσει πάρα πολύ αυτά που πίστευα μικρός.

O Κερκ προκαλούσε αυτό το κακό ένστικτο του κόσμου και προκαλούσε τις καθιερωμένες ιδέες που, μαντέψτε, είχαν τρύπες, είχαν λεπτομέρειες που το κυρίαρχο αφήγημα δεχόταν και ακόμη επέβαλε χωρίς αμφισβήτηση. Θέματα βαθιά και περίπλοκα, που έχουν ανάγκη από βαθιά ανάλυση, δεν εξαντλούνται με μια μονόπλευρη αντιμετώπιση. Μερικά παραδείγματα θεμάτων όπου το κυρίαρχο αφήγημα το δεχόμαστε σχεδόν αυτονόητα, με ελάχιστη κριτική, ενστάσεις και δισταγμούς:

• ελεύθερη οικονομία, καπιταλισμός
• κράτος πρόνοιας
• μεταναστευτικό, Ισραήλ/Παλαιστίνη
• μεσανατολικό
• κλιματική αλλαγή
• αντιμετώπιση κόβιντ, καραντίνες
• αμβλώσεις
• είναι τα φύλα δύο
• ισότητα μισθών φύλων
• μητρότητα
• έθνος
• θρησκεία

Κι ακόμη κι αν απορρίψει κανείς κάτι εντελώς και είναι απόλυτα βέβαιος για τις απόψεις του, θα του λείπει το εργαλείο της κατανόησης του αντιπάλου. Γιατί η κατανόηση χρειάζεται αν πρόκειται να συνυπάρξουμε μαζί του και όχι να τον εξολοθρεύσουμε ή να τον υποτάξουμε. Μιλώ για τίμια κατανόηση, απαραίτητη για τη συμβίωση και τη συνύπαρξη. Όχι κατανόηση που απλά θα επιβεβαιώσει τις απόψεις μας και θα τις επιτείνει, παρουσιάζοντάς τες με ακόμη μεγαλύτερη έμφαση.

Κάτι τέτοιες μονόπλευρες αντιμετωπίσεις διχαστικών θεμάτων είναι που έκαναν και τη Μέλανι Φίλλιπς, αλλά και πολλούς άλλους, να απομακρυνθούν από την αριστερά ή το γενικότερο προοδευτικό χώρο. Γιατί δεν ήταν πια προοδευτικός. Αυτό δε δίνει άδεια στον άλλο χώρο να είναι ακροδεξιός. Αλλά στριμώχνει το κέντρο ακόμη περισσότερο, το κέντρο το δημιουργικό, με τις συγκλίσεις και τους συμβιβασμούς του. Εδώ μας αναλύει Φίλλιπς γιατί απομακρύνθηκε από την αριστερά τη δεκαετία του 1980 με αφορμή το πώς χειριζόταν ο Guardian, στον οποίο εργαζόταν, το μεσανατολικό: Why I left the left.

Ο Charlie Kirk ήταν Αμερικανός, συντηρητικός ακτιβιστής, υποστηρικτής του Ντόναλντ Τραμπ, εξαιρετικά δραστήριος στο δημόσιο διάλογο, όργωνε τα αμερικανικά πανεπιστήμια για να αντιπαρατεθεί γύρω από τις ιδέες του. Λέω “ήταν” γιατί χτες, στη Γιούτα, σε μια τέτοια συνάντηση, πυροβολήθηκε στο λαιμό από άγνωστο ως τώρα δράστη και πέθανε λίγο μετά. Ήταν ένα σύμβολο της αμερικανικής συντηρητικής νεολαίας, είχε δεξιές ριζοσπαστικές απόψεις και ήταν πολύ δημοφιλής. Ήταν 31 ετών και είχε παιδιά.

Η δολοφονία του Charlie Kirk σχολιάζεται μέσα από το εύκολο και απλοϊκό πρίσμα χαρακτηρισμών όπως αριστερός δεξιός ακροδεξιός κλπ. Ο καθένας που έχει δει τρία ρηλζ στο Youtube θεωρεί ότι έχει ολοκληρωμένη άποψη. Ωστόσο ας αναρωτηθεί γιατί τόσο μεγάλο τμήμα του αμερικανικού λαού έχει αυτή την περίεργη εμμονή με την προσωπική ελευθερία όπως οι αμερικανοί συντηρητικοί. Ας αναζητήσει τις αρχές του προτεσταντισμού και της προσωπικής ελευθερίας που έχουν υπάρξει θεμελιώδεις για την αμερικανική κουλτούρα.

Αυτό οι Ευρωπαίοι δεν το καταλαβαίνουμε. Βάζουμε μια ταμπέλα, θυμόμαστε το Χίτλερ και τις χούντες μας και βγάζουμε συμπεράσματα. Το θέμα είναι πολύπλοκο και πολυδιάστατο. Ας αναρωτηθούμε γιατί η δημοτικότητα των Δημοκρατικών, της αριστεράς της Αμερικής, είναι στα τάρταρα μετά από την τόση “φρίκη” Τραμπ.

Ο Kirk δεν ήταν ακροδεξιός, ήταν Αμερικανός συντηρητικός με μεγάλη τόλμη για δημόσιο διάλογο. Σε πολλά μπορεί να διαφωνώ μαζί του αλλά στήριζε άλλη μια σημαντική αμερικανική φιλελεύθερη αξία: το δημόσιο και ελεύθερο διάλογο. Κάτι που οι Δημοκρατικοί είχαν σταματήσει να κάνουν, ταμπουρωμένοι πίσω από τα identity politics. Για τους Αμερικανούς το Σύνταγμά τους και τα Amendments του είναι ιερά. Η ελευθερία του λόγου είναι η ιερή και οι Δημοκρατικοί ξέχασαν αυτή την αξία στο όνομα μιας περίεργα ιδωμένης ισότητας

Οι Ρεπουμπλικανοί έχουν τώρα δύο πρόσφατες απόπειρες δολοφονίας στον πρόεδρό τους και μια επιτυχημένη εναντίον ενός τύπου που έγινε σύμβολο της νεολαίας τους. Πριν λίγες ημέρες η Ουκρανή πρόσφυγας Iryna Zarutska δολοφονήθηκε στο μετρό στη Νότια Καρολίνα από έναν μαύρο άνδρα ο οποίος είχε βεβαρυμένο ποινικό μητρώ όμως μονίμως βρισκόταν ελεύθερος. Μάλιστα τα μεγάλα ΜΜΕ της χώρας δεν έπαιξαν την είδηση παρά μόνο όταν υπήρξε κατακραυγή. Πριν λίγους μήνες οι Δημοκρατικοί Melissa και ο άντρας της Mark Hortman δολοφονήθηκαν στο σπίτι τους από οπαδό του Τραμπ. Η χώρα αυτή κινδυνεύει να περιπέσει σε αταξία και μαζί και όλος ο κόσμος που εξαρτάται από αυτούς.

Αυτά τα γεγονότα έχουν τη δυνατότητα να λειτουργήσουν πολλαπλασιαστικά και επιταχυντικά σε μια ακραία πολωμένη χώρα όπως οι ΗΠΑ και να οδηγήσουν σε συνθήκες αποσταθεροποίησης και περαιτέρω υποβάθμισης των δημοκρατικών θεσμών στο όνομα καταστάσεων κρίσεις. Κάποιος αδίστακτος σαν τον Τραμπ δε θα είχε κανένα πρόβλημα να χρησιμοποιήσει βία. Αν και πιστεύω ότι θα σκεφτεί πονηρά, θα κατευνάσει τα ήθη και θα ανεμίζει τα γεγονότα αυτά ως φόβητρο με κάθε ευκαιρία. Αλλά προφητείες σε αυτά τα πράγματα δε χωρούν.

Όπως είπα με τον Kirk δε συμφωνώ σε όλα. Καταρχάς όμως συμφωνώ σε πολλά, συμφωνώ στο πνεύμα του αμείλικτου δημόσιου διαλόγου που πρέπει να γίνεται και να μη σταματά από τίποτα, συμφωνώ στο πνεύμα της ελεύθερης αγορά, συμφωνώ στο πνεύμα του μικρού κράτους. Δε συμφωνώ σε θέματα αμβλώσεων, οπλοκατοχής και θεωρίες υπερβολικά διατυπωμένες όπως πχ αυτή της αντικατάστασης του λευκού πληθυσμού από μετανάστες που λειτουργεί μόνο στο θυμικό των ανθρώπων. Βέβαια καταδικάζω όπως και με ό,τι τρόπο μπορώ τη δολοφονία ενός νέου ανθρώπου που έκανε ανοιχτό διάλογο. Ανοιχτό! Δεν έκρυβε τα χαρτιά του και έμπαινε στα ρουθούνια των αντιπάλων του με επιχειρήματα.

Τι είναι ένας άνθρωπος με τον οποίο συμφωνώ σε κάποια πράγματα και όχι σε άλλα; Ακροδεξιός φασίστας; Κάτι άλλο; Τι είμαι εγώ; Δυσκολεύομαι να παρακολουθήσω αυτούς τους μανιχαϊστικούς όρους που περισσότερο σταματούν το διάλογο και δίνουν μια εύκολη νοητική διέξοδο σε ανθρώπους που δε θέλουν να εμβαθύνουν στα γεγονότα. Ο κόσμος μας είναι περίπλοκος και η Αμερική δεν είναι εύκολο να κρίνεται με ευρωπαϊκά, πόσω μάλλον, ελληνικά κριτήρια.

Η οπλοκατοχή για παράδειγμα είναι ένα ζήτημα-αγκάθι. Για εμάς μοιάζει αυτονόητο ότι ζούμε σε μια κοινωνία ευνομίας όπου τα όπλα δεν τα χρειάζονται οι πολίτες και μας προστατεύει η αστυνομία. Για μεγάλο μέρος του αμερικανικού πληθυσμού η αυτοπροστασία διαφυλάσσεται ρητά από το 2nd Amendment του Συντάγματος. Εμάς μας χαλάει βέβαια λίγο που η αστυνομία έχει το μονοπώλιο της βίας – άλλη συζήτηση αυτή αλλά να που το θέμα έχει παραφυάδες και λεπτομέρειες και δεν απαντιέται με ένα απλό ναι ή όχι. Και η λογική αυτή έχει μέσα της και το δικαίωμα στην αυτοπροστασία και τη φιλοσοφία ότι η προσωπική ελευθερία είναι το ύψιστο αγαθό, όχι το κράτος, που μπορεί να μας την προσέχει πλημμελώς ή ακόμη και να στρέφεται εναντίον της. Αν βγάλουμε τα τσιτάτα από τη μέση, υπάρχει μια βαθιά ιστορική, φιλοσοφική διαφορά ανάμεσα στο πώς αντιλαμβανόμαστε την προσωπική ελευθερία και τη σχέση πολίτη-κράτους που μας κάνει πολύ διαφορετικούς από τους Αμερικανούς.

Αυτή η φιλοσοφία αντλεί από την προτεσταντική ιστορία της Αμερικής που είχε σπάσει τα δεσμά με την Εκκλησία υπέρ της προσωπικής ερμηνείας και προσέγγισης του θείου (γιατί προηγουμένως η μόνη οδός για το θείο ήταν το εκκλησιαστικό δόγμα) και τον ατομισμό (individualism) που δίνει στο άτομο την ελευθερία να ασκήσει την αυταξία του και να χρησιμοποιήσει τη νόησή του και το μόχθο του για να πετύχει τις προσωπικές του επιθυμίες και στόχους και εν πάση περιπτώσει να επιδιώξει την ευτυχία του (pursuit of happiness) όπως αυτό τη θεωρεί.

Αυτός ο ατομισμός και αυτή η ελευθεριακότητα είναι μια από τις αμερικανικές υπερδυνάμεις. Ικανή για καλό και για κακό. Ικανή να δώσει το κίνητρο στο άτομο να γίνει μεγιστάνας της επιχειρηματικότητας ή να ιδρύσει ένα κοινόβιο ή μια θρησκευτική σέκτα. Η ελευθερία είναι κάτι που κοστίζει και τη ζυγίζουμε διαφορετικά σε Ευρώπη και Αμερική και τελοσπάντων δεν πρέπει να κρίνουμε αιτήματα όπως αυτό της οπλοκατοχής με μαυρόασπρο φίλτρο και τους υποστηρικτές του απλώς ως πολεμοχαρείς.

Η δημοκρατική, φιλελεύθερη, μεταπολεμική μας άποψη των πραγμάτων μας κάνει να θεωρούμε το κράτος δικαίου ως κάτι το αυτονόητο και, παρόλο που στην πράξη δεν το εμπιστευόμαστε, το θεωρούμε υποχρεωμένο να μας παρέχει τα πάντα. Το κράτος δεν είναι πάντα καλοπροαίρετο και δεν είναι πάντα ικανό για καλή προαίρεση γιατί είναι ανθρώπινο κατασκεύασμα και άρα ικανό για σφάλματα. Ε, αυτό το τελευταίο όλοι το έχουμε βιώσει. Επομένως μεγάλο μέρος της Αμερικανικού συντηρητικού κόσμου θεωρεί αυτονόητο το αίτημα για μικρότερο κράτος και αιτείται τη μικρότερη δυνατή παρέμβασή του στη ζωή του ανθρώπου.

Σε αυτό το συγκείμενο οι όροι αριστερός, κεντρώος, δεξιός έχουν στρεβλωθεί απίστευτα. Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην πόλωση της αμερικανικής πολιτικής τα τελευταία χρόνια όπου έχει χαθεί σχεδόν το κέντρο (βλέπε Haidt, The Righteous Mind). Με το κέντρο να λείπει από το διάλογο όλοι είναι είτε ακροαριστεροί ή, από την άλλη πλευρά φασίστες. Αν επιθυμείς κοινωνική πολιτική είσαι κομμουνιστής. Αν έχεις σκέψεις ενάντια στην έκτρωση είσαι ναζί. Σε αυτή την παράνοια χρεώνω πολλά στο ηθικό πλεονέκτημα της αριστεράς που διαπέρασε την πολιτική σκέψη και τη δημόσια σφαίρα σε όλη τη Δύση. Είναι κάτι που έχουμε δει και στη χώρα μας.

Σκεφτείτε τι συναισθήματα σας προκαλούνται αυθόρμητα από τα όσα έχετε διαβάσει και ακούσει τα τελευταία αρκετές δεκάδες χρόνια όταν ακούτε τη λέξη δεξιά. Ειδικά στην Ελλάδα έχουμε και το σύνθημα “ο λαός δεν ξεχνά τι σημαίνει δεξιά” που μπορεί να είχε μια κάποια δυναμική πριν 50 χρόνια όμως στη συνέχεια ήταν απλά τοξικό και διχαστικό. Ε, θα εκπλαγείτε πόσο όμοια είναι η κατάσταση σε όλη τη Δύση. Η δεξιά είναι αυτομάτως κάτι αρνητικό. Τι κι αν πέρασε μεγάλες περιόδους που δεν κυβέρνησε (ειδικά στην Ελλάδα)! Το δεξιό είναι αρτηριοσκληρωτικό, συντηρητικό, θυμίζει κακές εποχές.

Ακόμα και η λέξη συντηρητικό χρησιμοποιείται αυτομάτως ως κάτι αρνητικό, σε αντίστιξη με τη λέξη προοδευτικό, το οποίο αυτομάτως θεωρείται κάτι θετικό. Λες και κάθε αλλαγή, κάθε τι που μας πάει μπροστά μας πάει σε κάτι καλό. Λες και κάθε τι από το παρελθόν είναι αυτομάτως αρνητικό και πρέπει να το αποδομήσουμε και να το απορρίψουμε αχώνευτο.

Με αυτή την πολωτική κουλτούρα αποκλείουμε από τις διεργασίες μας και απομονώνουμε περίπου το μισό ανθρώπινο πληθυσμό. Και είναι ένας πληθυσμός που είναι συνήθως πιο ήσυχος, λιγότερο φωνακλάς, πιο… νοικοκυραίος, όπως αρέσκονται πολλοί να τον ονομάζουν. Λες και είναι κακό να είσαι νοικοκύρης και υπεύθυνος άνθρωπος. Το ντύσαμε και αυτό με έναν απωθητικό μανδύα άκριτα και χωρίς να το εξετάσουμε σε βάθος.

Παρατηρώ πλέον έκπληκτος τον κόσμο, στον οποίο έζησα 50 σχεδόν χρόνια και οποίος κόμιζε ελπίδες και θεωρούσε κάποια πράγματα θεμελιώδη και αδιαπραγμάτευτα, να παραλύει μπροστά σε δυνάμεις καινοφανείς αλλά τις οποίες σχεδόν εξέθρεψε, καθώς θεώρησε αυτάρεσκα τις αξίες του αυτονόητες και δεν τις χαλύβδωσε. Αυτό που μου μένει είναι η αναζήτηση για το πώς θα ξαναχτίσουμε έναν κόσμο εμπιστοσύνης από έναν κόσμο που δεν αισθάνεται να έχει πλέον συνοχή.

Στο Enlightenment Now: The case for Reason, Science, Humanism and Progress ο Steven Pinker θυμίζει πως “Ένα μεγάλο επίτευγμα της Επιστημονικής Επανάστασης -ίσως το μεγαλύτερο- ήταν η κατάρριψη της ιδέας ότι το σύμπαν εμφορείται από νόημα“. Δε συμβαίνει δηλαδή τίποτα εξαιτίας κάποιας ανώτερης δύναμης, κάποιου ανώτερου σκοπού. Δεν οφείλονται τα δεινά μας σε κάποια εξωτερική δύναμη που προτιμά κάποιους ανθρώπους, επίλεκτους, έναντι άλλων. Αλλά ούτε και τα καλά που βιώνουμε προέρχονται από αντίστοιχες δυνάμεις. Εμείς προκαλούμε και τα δύο με τον τρόπου που χειριζόμαστε τη φύση, τις δυνάμεις της και τις σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους.

Όσο απλό κι αν ακούγεται αυτό, χρειάστηκε μια πολιτισμική επανάσταση αιώνων για να το εμπεδώσουμε, μια Αναγέννηση. “Ο Γαλιλαίος, ο Νεύτωνας και ο Λαπλάς“, συνεχίζει ο Πίνκερ, “αντικατέστησαν το θέατρο της κοσμικής ηθικής με ένα καλοκουρδισμένο σύμπαν, μέσα στο οποίοι τα γεγονότα που συμβαίνουν οφείλονται σε αίτια και συνθήκες και όχι σε σκοπούς για το μέλλον“. Διευκρινίζει, βέβαια ότι οι άνθρωποι θέτουν στόχους, αλλά όχι το σύμπαν και η φύση. Είναι η αναχώρηση της ανθρώπινης σκέψης από τη δεισιδαιμονία προς την επιστημονική σκέψη. Η αλήθεια είναι κάτι που μπορεί να προσεγγιστεί με λογική σκέψη, εμπειρισμό και χωρίς δόγματα.

Στα χρόνια που ακολούθησαν και ιδίως μέσα στον 20 αιώνα, αυτόν που εύκολα η γενιά μου ξεχνάει ότι πάει, τελείωσε, ήδη εδώ και 25 χρόνια, ο άνθρωπος βρήκε την ευκαιρία να απολαύσει έναν ατομισμό άνευ προηγουμένου, να αναθεωρήσει τη σχέση του με το θεό και τη φύση, να την κάνει πιο ατομική, πιο προσωπική, να αποκτήσει το δικαίωμα αλλά και τα εφόδια για να επιδιώξει τους στόχους του, που ελεύθερα μπορεί να θέσει ως άτομο και προσωπικότητα. Υπέροχα πράγματα (για τον άνθρωπο της Δύσης).

Όμως αυτός ο ατομισμός, αν και συνιστά μια εξαιρετικά ισχυρή δύναμη μας οδήγησε σε μια αψήφιση της κοινωνίας, των δομών της και των αξιών που αποτελούσαν τον συνεκτικό της ιστό. Ο ατομισμός αυτός ήταν απαραίτητος και η αψήφιση αυτή αναπόφευκτη. Όμως έφτασε στο σημείο της υπερδιόρθωσης. Ο άνθρωπος απομονώθηκε από κάθε σχεδόν στοιχείο που τον συνέδεε με αξίες κοινωνικές και συνεκτικές. Έγινε ένα άτομο που επιδιώκει την τύχη του μόνο του. Αξίες όπως το έθνος, η οικογένεια, το κοινωνικό σύνολο αποδομήθηκαν και επανερμηνεύτηκαν μόνο στη βάση των αρνητικών τους προσλήψεων. Το ίδιο και υπερεθνικοί θεσμοί όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ. Όλα αυτά ήταν θεμέλια σταθερότητας για την ευημερία που βιώσαμε.

Χρειαζόμαστε μια ακόμη πιο νέα αλλά υγιή προσέγγιση και ερμηνεία που δεν είναι απαραίτητο να είναι συντηρητική. Αυτή θα περάσει κατά τα φαινόμενα μέσα από το πυρ της εποχής Τραμπ, αυτής της νέας τάξης πραγμάτων, όπου οι θεσμοί υποκλίνονται στη δύναμη, και όπου οι παγκόσμιες ισορροπίες θα αμφισβητηθούν από δυνάμεις μη δυτικές, μη φιλελεύθερες, όπως η Ρωσία, η Κίνα, η Τουρκία, οι ισλαμικές χώρες, πιθανώς και η Ινδία. Ενώ την ίδια ώρα η Ευρωπαϊκή Ένωση παλεύει να βρει ξανά το σκοπό της.

Image credit: The Enlightenment Room of the British Museum – “Enlightenment” by a.canvas.of.light is licensed under CC BY 2.0. To view a copy of this license, visit https://creativecommons.org/licenses/by/2.0/.

Η αναλυτική ηθική είναι δύσκολο πράγμα. Το καθημερινό καλό μοιάζει συχνά απλό και εύκολο στη σύλληψή του, αλλά αν κάτσεις και το αναλύσεις θα βρεθείς μπροστά σε εκπλήξεις. Πχ είναι καλό να έχουμε μικρή ή μεγάλη φορολογία; Είναι καλό να τραβήξουμε το μοχλό στο κλασσικό πρόβλημα με το τρενάκι ή όχι; Και άλλα πολλά.

Επειδή η καθημερινή ηθική μοιάζει πράγματι απλή (πχ αν σε κάποιον πέσουν τα πράγματα που κρατάει στα χέρια του, σπεύδουμε να τον βοηθήσουμε ενστικτωδώς ή τελοσπάντων δύσκολα κάποιος άλλος θα μας πει ότι κακώς κάναμε που σπεύσαμε να τον βοηθήσουμε) νομίζουμε ότι αυτή η απλότητα μπορεί να αναχθεί παντού. Ή νομίζουμε ότι αυτή η καλοσύνη μπορεί να εφαρμοστεί με τελειότητα.

Έχω ξανακάνει την ίδια κριτική στους σύντροφους χορτοφάγους, τους σκληροπυρηνικούς, αυτούς που δε θα πειράξουν ούτε μύγα (νομίζουν) με την πολύ καλοσχεδιασμένη διατροφή και ζωή τους. Επιδιώκουν την ηθική καθαρότητα, απλώς και μόνο επειδή αυτή μοιάζει απλή. Αλλά δεν είναι. Είναι ιδιαίτερα περίπλοκη και αχρείαστη.

Μάλιστα η εμμονή σε αυτήν είναι απωθητική και μάλλον αρνητική επίδραση έχει στο όλο κίνημα. Πρόσφατα ένας νέος φίλος μου είπε “από όσους χορτοφάγους έχω γνωρίσει είσαι ο πιο… πιο…” δεν ολοκλήρωσε τη φράση του, έψαχνε να βρει μια λέξη που κατάλαβα ότι κυμαινόταν ανάμεσα στο “χαλαρός”, “μη δογματικός” ή κάτι τέτοιο τελοσπάντων. Και είναι αλήθεια. Δε κάνω βαρύγδουπες δηλώσεις για τη χορτοφαγία, θα την υποστηρίξω όταν παραστεί η περίσταση φυσικά, δε θα προσβάλω φίλους που με φιλοξενούν με τις απόψεις μου.

Ισχυρίζομαι ότι μπορούμε να ασκούμε μια χορτοφαγία στη λογική του ελάχιστου δυνατού κακού. Δε λέω να είμαστε χορτοφάγοι της Σαρακοστής ή χορτοφάγοι “που τρώνε κοτόπουλο ή ψάρι” αλλά τελοσπάντων αν ο σπιτονοικοκύρης έχει φτιάξει ένα γεύμα που έχει μέσα κρέμα γάλακτος ας μην είμαστε αυτοί οι σχολαστικοί τύποι που θα κάνουν το θέμα της παρέας να επικεντρωθεί σε αυτούς και στην εμμονή τους στη λεπτομέρεια.

Υπάρχουν πολλοί άλλοι άνθρωποι εκεί έξω που είναι διατεθειμένοι να το δοκιμάσουν, που το υποστηρίζουν αλλά δεν το έχουν δοκιμάσει ή δε θεωρούν ότι μπορούν να το καταφέρουν γιατί άντε τώρα να αλλάξεις όλες σου τις διατροφικές συνήθειες ξαφνικά. Αυτοί αξίζουν μια πιο φιλική συμπεριφορά από τις απλοϊκές και διχαστικές δηλώσεις “α αυτό δεν είναι βίγκαν, το λέει ο ορισμός”. Ο ορισμός δε λέει με ακρίβεια τι να κάνεις αλλά να συμπεριλάβεις τα ζώα στον ηθικό σου κύκλο. Και αυτός ο κύκλος δεν είναι λείος, έχει γωνίες. Πχ μπορώ να βρω επιχειρήματα κατά του να διατηρεί κανείς κατοικίδια, κάτι που πάρα πολλοί “καθαροί” χορτοφάγοι κάνουν.

Ας προσπαθήσουμε όλοι για το καλύτερο. Είναι προτιμότερο να κερδίσουμε 10 ανθρώπους που θα βγάλουν το κρέας από τη διατροφή τους παρά έναν που δε θα φάει ούτε σταγόνα μέλι, ούτε αυγό από το χωριό του. Γιατί τελικά μας νοιάζει η μεγαλύτερη εικόνα και το αποτέλεσμα ή η δική μας ηθική στάση. Δυστυχώς συχνά συμβαίνει το δεύτερο. Μας νοιάζει περισσότερο η δική μας στάση, η δική μας “καθαρή” συνείδηση, κάτι μάλλον εγωιστικό και κάπως αυτάρεσκο.

Το καλύτερο είναι εχθρός του καλού λέει σοφά ο λαός μας. Το μήνυμα εδώ λοιπόν δεν είναι προς τους τυπολάτρες βίγκαν αλλά προς τον υπόλοιπο κόσμο. Κάντε ό,τι καλύτερο μπορείτε. Κάντε το 80%. Κάντε το 70%. Σάμπως καταφέρνετε να κάνετε το 100% κάπου αλλού στη ζωή σας; Δε χρειάζεται αυτό το άγχος. Πόνος στον κόσμο θα υπάρχει πάντα. Μπορούμε να τον μειώσουμε προτού πάθουμε ασφυξία που δε μπορούμε να τον μηδενίσουμε.

Featured image credit: “roots vegetarian and organic grocery store (1)” by steve loya is licensed under CC BY-NC-ND 2.0. To view a copy of this license, visit https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/2.0/.

Αφού έγραψα ετούτο το αρθράκι, που ξεκινά με τον David Brooks, βγήκα με το γιο μου να πάρουμε ένα δώρο για το πάρτυ ενός συμμαθητή του το ίδιο απόγευμα. Στο βιβλιοχαρτοπωλείο που επισκεφτήκαμε και σε πολύ ορατό σημείο είδα το πρόσφατο βιβλίο του Brooks με τίτλο “How to know a person”. Τι σύμπτωση! Ας τον αναζητήσω λίγο παραπάνω, σκέφτηκα, να δούμε τι λέει αυτές τις μέρες. Και πέτυχα αυτή του, τη σύντομη ομιλία στο Alliance for Responsible Citizenship.

Το Alliance for Responsible Citizenship είναι ένα συντηρητικό think tank με στόχο την ανάδειξη συντηρητικών πολιτικών (πληθυντικός του “πολιτική”) βασισμένων στις δυτικές αξίες. Αυτό έχει την αξία του, όπως θα καταλάβετε παρακάτω. Να επισημάνω επίσης ότι η λέξη “συντηρητικός” εδώ δε σημαίνει ακριβώς αυτό που σκεφτόμαστε στην καθομιλουμένη. Γιατί οι λέξεις έχουν χάσει κάπως την πολιτική τους αξία. Κάποιος αντανακλαστικά θα σκεφτεί “οπισθοδρομικός” και αυτό είναι τεράστιο λάθος που κάνει μεγάλο κακό στη δημόσια συζήτηση. Αλλά το αφήνω αυτό στην άκρη για άλλο άρθρο.

Μιλώντας σε ένα συντηρητικό, λοιπόν, κοινό ο Brooks δε διστάζει να γίνει πολύ επικριτικός απέναντι στον τρόπο που εκφράζεται κυβερνητικά το ρεπουμπλικανικό κόμμα και ο συντηρητισμός γενικότερα στις ΗΠΑ, δηλαδή απέναντι στον Ντόναλντ Τραμπ, τον Ήλον Μασκ και γενικότερα σε αυτό που ονομάζει “μορφωμένη ελίτ” (educated elite). Μια ελίτ που κάνει κακό στη χώρα του και στον κόσμο. Έχει ενδιαφέρον να ακούσει κανείς ακόμη και τις κραυγές που ακούγονται από το κοινό του καθώς νηφάλια μιλά.

Σταχυολογώ μερικά εξαιρετικά ενδιαφέροντα αποσπάσματα.

The educated elite is not pro conservative. It’s just anti left. They don’t have a positive vision for society. They just want to destroy the institutions that the left now dominates.

Σε αυτή του την αποστροφή, όχι μόνο κριτικάρει τον Τραμπ, αλλά και παραδέχεται κάτι εύκολα ο κόσμος εκτός ΗΠΑ αγνοεί, ότι δηλαδή η αμερικανική αριστερά κυριαρχεί σε όλους σχεδόν τους θεσμούς, εκπαίδευση δημόσια διοίκηση εξωτερική πολιτική, ενώ οι ρεπουμπλικανοί είτε ανέχονται μουδιασμένα είτε συμμετέχουν σε αυτή την κυριαρχία.

Elite narcissism causes them to eviscerate every belief system they touch. Conservatives believe healthy societies are built on healthy institutions. They are anti-institutional. Conservatives believe in steady and gradual change. They are disruption. Conservative believe in constitutional government. Donald Trump says “I alone can fix this”. Conservative believe in moral norms. They are destroying moral norms. The other belief system they are destroying is Christian faith. Christian faith is based on service to the poor, service to the immigrant, service to the stranger.

Αναλύει τις συντηρητικές πολιτικές αξίες και εξηγεί πόσο μακριά είναι η διακυβέρνηση Τραμπ από αυτές. Οι παραδοσιακοί Αμερικανοί συντηρητικοί δεν είναι άνθρωποι που επιθυμούν έναν πρόεδρο νάρκισσο, αντισυστημικός, που αποφασίζει με το τεράστιο εγώ του, παραγκωνίζοντας θεσμούς. Είναι ίσα-ίσα συστημικοί, νομοταγείς άνθρωποι που επιθυμούν κοινωνική συνοχή και σταθερότητα. Ο Τραμπ δεν είναι αυτό.

We destroyed social fabric, through inequality. We destroyed the moral fabric, through privatizing morality, and we destroyed the institutional fabric, what’s happening right now.  How do we come back. Well, we already are…

Ισχυρίζεται ότι ζούμε ήδη τη δύσκολη εκείνη περίοδο που θα σφυρηλατήσει το νέο χαρακτήρα της χώρας. Είμαστε στη μεταβατική περίοδο. Το πόσο θα κρατήσει αυτή είναι άγνωστο και νομίζω ότι τα πράγματα θα κριθούν όταν αυτή η δεύτερη θητεία του Τραμπ τελειώσει. Θα κάνει άραγε κάποιου είδους θεσμικό πραξικόπημα για να μείνει στα πράγματα ή θα τον διαδεχθεί κάποιος πανέξυπνος και πολύ πιο κυνικός από τον κύκλο του όπως ο J.D. Vance; Αυτές είναι πλέον δικές μου σκέψεις.

Ο Brooks είναι ένας συντηρητικός παλαιάς κοπής και οραματίζεται έναν συντηρητισμό σεβασμού, αξιών και υπερβατισμού, που εκφράζεται από statesmen, οι οποίοι ξεκινούν από τον Αβραάμ Λίνκολν, τον Edmund Burke, τον John Stuart Mill και τον William Buckley Jr. Όχι έναν αλλοπρόσαλλο και καταστρεπτικό συντηρητισμό σαν αυτό του Ντόναλντ Τραμπ, που ισοπεδώνει θεσμούς και αξίες λαϊκίζοντας και ποδοπατώντας κάθε έννοια κράτους δικαίου.

Ο David Brooks είναι Καναδοαμερικανός συγγραφέας και πολιτικός σχολιαστής που κινείται εν γένει στον συντηρητικό-κεντρώο χώρο. Αλλά αυτό δε θα έπρεπε να μας νοιάζει ιδιαίτερα. Θα πρέπει να μας νοιάζουν οι απόψεις που ακούμε να εκφράζει. Διαβάζω μέσα από το KReport, το καθημερινό ενημερωτικό newsletter μερικές ενδιαφέρουσες ιδέες του. Το αναλυτικό πρωτότυπο άρθρο εδώ. Το βρίσκεις και ανοιχτά εδώ.

Παρεμπιπτόντως η απόδοση του όρου “liberal” ως “φιλελεύθερος”, που κάνει το KReport, αν και κυριολεκτικά σωστή, δεν είναι ακριβής. Με τον όρο αυτό οι αμερικανοί αναφέρονται στον προοδευτικό χώρο. Που ούτε κι αυτός είναι απόλυτα ακριβής όρος. Χρησιμοποιούνται και οι δύο όροι αυτοί (φιλελεύθερος, προοδευτικός) αντιστικτικά στο ρεπουμπλικανικό, συντηρητικό χώρο. Liberals δηλαδή είναι οι δημοκρατικοί αμερικανοί. Που ούτε κι αυτός (δημοκρατικός) είναι ακριβής όρος, γιατί δημοκρατικός είναι ο οπαδός του Δημοκρατικού κόμματος. Γενικεύοντας πολύ, επομένως, liberal στις ΗΠΑ είναι αυτό που στην Ευρώπη θα λέγαμε κεντροαριστερός και αριστερός.

Λέει, λοιπόν ο Brooks:

“Αυτό είναι συνεπές με κάτι που έχω παρατηρήσει σε όλη μου τη ζωή: Την υλιστική κλίση της προοδευτικής σκέψης, την υπόθεση ότι οι υλικές συνθήκες καθοδηγούν την ιστορία και όχι οι πολιτισμικές ή ηθικές. Οι προοδευτικοί έχουν συχνά υποστηρίξει ότι η βελτίωση των σχολείων είναι κυρίως ζήτημα δαπανών, ότι το έγκλημα είναι προϊόν υλικής στέρησης.”

Οδηγείται σε ένα τέτοιο συμπέρασμα αναφερόμενος στο άρθρο της Kesley Piper (θιασώτισσα της ιδέας του effective altruism) στο The Argument “Giving people money helped less than I thought it would”, η οποία μελετά την έννοια του κράτους πρόνοιας και συμπεραίνει σοκαρισμένη ότι:

“[…] but, at this point, the results aren’t “uncertain.” They’re pretty consistent and very weird. Multiple large, high-quality randomized studies are finding that guaranteed income transfers do not appear to produce sustained improvements in mental health, stress levels, physical health, child development outcomes or employment. […]

I cannot stress how shocking I find this and I want to be clear that this is not “we got some weak counterevidence.” These are careful, well-conducted studies. They are large enough to rule out even small positive effects and they are all very similar. This is an amount of evidence that in almost any other context we’d consider definitive.”

Αυτό έρχεται σε αντίθεση με την καθιερωμένη άποψη, που επικράτησε σε ΗΠΑ και Αμερική μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, και έλεγε πως η ενεργητική προσπάθεια να βγάλουμε τους ανθρώπους από τη φτώχεια δίνοντάς τους παροχές θα φέρει ισότητα και ευημερία. Το κράτος πρόνοιας, το welfare state. Αυτό φαίνεται να έχει ένα χαμηλό ταβάνι το οποίο φτάσαμε εύκολα. Δηλαδή, στο δυτικό κόσμο, έχουμε νικήσει την πείνα και την εξαθλίωση, αλλά δεν έχουμε κερδίσει την κοινωνική κινητικότητα, την άνοδο δηλαδή των χαμηλότερων κοινωνικών οικονομικών στρωμάτων σε ανώτερα.

Θα έλεγα ότι το συμπέρασμα αυτό είναι αναπόδραστο. Η θεωρία μοιάζει ενδιαφέρουσα αλλά η πράξη αμείλικτη. Το να δίνεις παροχές δωρεάν σε ανθρώπους, ακούγεται φιλανθρωπικό αλλά στερεί από το άτομο το κίνητρο, την προσπάθεια, την αυτενέργεια. Ακόμη και αν αυτό γίνει, αν δηλαδή δώσεις παροχές στους ανθρώπους, πρέπει να βρεις ένα τρόπο να δώσεις στους ανθρώπους το κίνητρο. Γι’ αυτό και ο Brooks καταλήγει:

“Σήμερα τα περισσότερα προβλήματά μας είναι ηθικά, σχέσεων και πνευματικά περισσότερο παρά οικονομικά. Υπάρχει κρίση αποσύνδεσης, κατάρρευση εμπιστοσύνης, απώλεια πίστης σε θεσμούς, διάλυση ηθικών κανόνων, άνοδος ανήθικου γκανγκστερισμού παγκοσμίως.

Αν βρεθούν αριστεροί διατεθειμένοι να δαπανούν χρήματα κατά της φτώχειας, αλλά και να προάγουν τις παραδοσιακές αξίες και πρακτικές που επιτρέπουν στους ανθρώπους να προοδεύσουν, τότε μπορείτε να με υπολογίζετε στην επανάσταση.”

Καλεί δηλαδή σε παραδοσιακές αξίες (οικογένεια, κοινωνικότητα, έθνος, πνευματικότητα), τις οποίες στη Δύση έχουμε αποδομήσει και εξωθήσει στο περιθώριο. Ίσως για κάποιες γενιές η διάρρηξη της εμπιστοσύνης στις αξίες αυτές να ήταν απαραίτητη, γιατί ίσως έζησαν μια πιο ασφυκτική εκδοχή τους. Ίσως η μεταπολεμική γενικά έζησε μια απελευθέρωση από αυτή τη δυνατότητα. Αλλά οι γενιές μετά το 1960, ίσως όχι ενιαία χωρικά και χρονικά, δεν πρόλαβαν αυτή τη μετάβαση, δεν βίωσαν κάποια καταπίεση από την οποία να απελευθερωθούν. Απλώς μεγάλωσαν σε μια εποχή όπου δεν είχαν μείνει καθόλου συνεκτικές αξίες.

“Paperwork” by Maurits Verbiest is licensed under CC BY 2.0. To view a copy of this license, visit https://creativecommons.org/licenses/by/2.0/

Ποιο είναι το νόημα της ζωής; Θα σας απαντήσω με το απόσταγμα της προσωπικής μου εμπειρίας, των χρόνων που περπατώ στη γη από το 1979. Είμαι άνθρωπος του προηγούμενου αιώνα. Άνθρωπος που προέκυψε στη Δύση στο τελείωμα της χρυσής εποχής μετά το Β’ΠΠ, μιας εποχής εκπληκτικής ανάπτυξης και βελτίωσης της ζωής στον πλανήτη μας. Είμαι η γενιά που έζησε την πιο βολική περίοδο αυτής της εποχής, που εργάστηκε το λιγότερο για να απολαύσει τα περισσότερα. Μέχρι που αυτή η εποχή τελείωσε περίπου την περίοδο 2008 (με την οικονομική κρίση) με 2025 (με την πανδημία του κορονοϊού και την παγκόσμια μετακίνηση συσχετίσεων που επέφερε η άνοδος του Τραμπ στις ΗΠΑ.

Αλλά αρκετά με αυτά τα δικά μου, θα σας απαντήσω για το νόημα της ζωής. Θα ακούτε ολούθε να σας μιλούν για ευτυχία και το κυνήγι της ευτυχίας και για την προσωπική σας αυτοπραγμάτωση και διάφορα άλλα ροζ και ρόδινα και αισιόδοξα. Μπούρδες. Δεν υπάρχει ευτυχία, όπως δεν υπάρχει και ουτοπία. Υπάρχει μόνο η προσπάθεια μεγιστοποίησης της ελευθερίας του ατόμου σε ισορροπία με την ταυτόχρονη άνθηση και συνεκτικότητα του συνόλου. Γιατί άτομο εκτός κοινωνίας δε νοείται.

Η μεγιστοποίηση της ελευθερίας του ατόμου είναι η μόνη εκδοχή της ευτυχίας που μπορεί να υπάρξει. Μέσω της ελευθερίας του και της προσωπικής του προσπάθειας μόνο μπορεί το άτομο να επιδιώξει οτιδήποτε θεωρεί επιθυμητό. Επίτηδες λέω “επιδιώξει” γιατί στη ζωή δεν υπάρχουν εγγυήσεις επιτυχίας. Κι επίτηδες λε να επιδιώξει οτιδήποτε θεωρεί “επιθυμητό” γιατί δεν υπάρχει μια οδός για την ευτυχία στη ζωή, υπάρχει μόνο αυτό που ο εκάστοτε άνθρωπος θα επιδιώξει και θα νοηματοδοτήσει για τον εαυτό του. Και φυσικά όλο αυτό δε μπορεί ούτε να το κάνει ενάντια στις αντίστοιχες και ισότιμες επιδιώξεις των άλλων ανθρώπων αλλά ούτε μπορεί να το κάνει και μόνος του, έξω από το κοινωνικό σύνολο.

Να αναρωτιέστε λοιπόν στη ζωή σας, όποτε συζητάτε τέτοια πράγματα ή θέματα ιδεολογίας: η ιδεολογία μου μεγιστοποιεί την ανθρώπινη ελευθερία ή μεγιστοποιεί τη δική μου άποψη για το πώς πρέπει το άτομο να ζει; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα θα σας αποκαλύψει πολλά.

Εικόνα που έχει παραχθεί από AI, ζητώντας του μια εικόνα που να αντιπαραβάλει τις έννοιες της ευτυχίας και της ελευθερίας με ένα στυλ που να παραπέμπει σε αναγεννησιακό πίνακα.

Η αριστερά, ανάμεσα σε πολλά, έχει ένα χαρακτηριστικό που διαπερνά σχεδόν ό,τι κάνει: θεωρεί πως οι απόψεις της είναι οι μόνες σωστές και, σαν αποτέλεσμα διακόπτει κάθε συζήτηση ή αμφισβήτησή τους. Φέρεται σαν ελίτ με το περίφημο ηθικό της πλεονέκτημα. Το high moral ground. Κοιτά τον υπόλοιπο κόσμο από ψηλά με τη βέβαιη γνώση πως έχει δίκιο, απλά και μόνο επειδή -θεωρεί η ίδια- έχει καλές προθέσεις και επιθυμεί ισότητα και ειρήνη κλπ κλπ κλπ και ο υπόλοιπος κόσμος θα όφειλε να συμφωνεί έτσι απλοϊκά και αυτόματα με τις επιταγές της.

Θα έλεγε κανείς ότι το ηθικό αυτό πλεονέκτημα της αριστεράς ήταν ελληνικό φαινόμενο, αποτέλεσμα των επιπτώσεων του εμφυλίου της Ελλάδας, των αδικιών ενάντια στους αριστερούς την εποχή που τον ακολούθησε, της εξιδανίκευσης του αγώνα τους και η μετέπειτα επικράτησή της μέσα από το πρίσμα του ΠΑΣΟΚ. Όμως το φαινόμενο αυτό είναι παγκόσμιο και ίσως η ελληνική του εκδοχή είναι μάλλον αποτέλεσμα των διεθνών αριστερών προταγμάτων. Ας πάρουμε έναν πολύ χαρακτηριστικό και επιδραστικό αριστερό στοχαστή του περασμένου αιώνα, το Χέρμπερτ Μαρκούζε.

Σημείωση: η κριτική του Μαρκούζε για το σύγχρονο άνθρωπο του 20ου αιώνα και τον καταναλωτισμό του και την αποξένωση μπλα μπλα μπλα θα είναι μάλλον οικεία σε όσους έδωσαν κάποτε Πανελλήνιες εξετάσεις με το σύστημα των δεσμών από το μάθημα της έκθεσης, όπου οι απόψεις του παρουσιάζονταν σαν απλό θέσφατο χωρίς κριτική ή αμφισβήτηση από τους εκθεσάδες της εποχής. Δουλειά τους ήταν να γράψουμε καλά, όχι να σκεφτούμε κριτικά, δεν τους αδικώ. Τελοσπάντων.

Τι έλεγε λοιπόν ο Μαρκούζε; Ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει αποξενωθεί από τις πραγματικές του ανάγκες και ότι διαμορφώνεται από έναν ακράτητο καταναλωτισμό, ο οποίος είναι αυτός που τον εισαγάγει στην κοινωνία. Ότι ο σύγχρονος άνθρωπος υποκύπτει σε ψευδείς ανάγκες, καταναλωτικές, που τις διαχωρίζει από τις πραγματικές ανάγκες, δηλαδή αυτές της επιβίωσης, φαγητό, σπίτι, ελευθερία. Ότι ο σύγχρονος άνθρωπος άγεται και φέρεται από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και τον πολιτικό διάλογο.

Διακρίνετε κάτι σε αυτή την -σε πρώτη ανάγνωση- ενδιαφέρουσα ερμηνεία; Παρατηρήστε λέξεις όπως “πραγματικές ανάγκες”, “ψευδείς ανάγκες”. Υπάρχουν λοιπόν πραγματικές και ψευδείς ανάγκες στις οποίες ο σύγχρονος άνθρωπος υποκύπτει και… ποιος είναι ο κριτής της αλήθειας ή του ψεύδους των αναγκών; Ο αριστερός Μαρκούζε φυσικά! Ο άνθρωπος δεν έχει αυτενέργεια και ευθύνη. Τον ελέγχει το σύστημα. Ποιος θα τον απελευθερώσει; Ο Μαρκούζε και η αριστερά.

Αυτή είναι μια μόνιμη επωδός των αριστερών ιδεών που πηγάζει από τον Μαρξ αλλά εκλεπτύνθηκε πολύ από τους επιγόνους του τον 20ο αιώνα. Ότι δηλαδή ο άνθρωπος χρειάζεται σωτήρα γιατί δεν είναι ικανός από μόνος του να αποφασίσει για τον εαυτό του. Και ο σωτήρας θα είναι αυτός που έκανε την παρατήρηση αυτή και γνωρίζει καλύτερα από τον εκάστοτε άνθρωπο το καλό του. Η ελίτ δηλαδή γνωρίζει καλύτερα.

Αγνοεί αυτή η κριτική ότι αυτό που ονομάζει καταναλωτισμό και σύστημα είναι από τις πιο δυνατές δυνάμεις που  έσπρωξαν μπροστά την ανθρώπινη ιστορία. Η ανάγκη για βελτίωση του βιοτικού επιπέδου που ώθησε τον άνθρωπο να ταξιδέψει και να κάνει εμπόριο και να ανταλλάξει ιδέες τουλάχιστον για όσα χρόνια έχουμε ιστορικά δεδομένα και μάλλον για πολύ πιο πίσω. Και πώς μετουσιώθηκε σε πράξη με τον καλύτερο -μέχρι τώρα- τρόπο αυτή η ανάγκη; Με το καπιταλιστικό σύστημα και τις φιλελεύθερες δημοκρατίες. Αλλά αυτό διαφεύγει από το Μαρκούζε και την αριστερά, γιατί ο καπιταλισμός και οι φιλελεύθερες δημοκρατίες είναι ο καταπιεστής και όχι ο απελευθερωτής. Δεν έχει σημασία που μόνο μέσα σε αυτές κατάφεραν να ανθίσουν και οι ίδιες οι δικές τους ιδέες και να διαδοθούν, τη στιγμή που στον υπόλοιπο κόσμο κυριαρχούσε είτε η υπανάπτυξη είτε οι κομμουνιστικέ δικτατορίες.

Να είμαι όμως δίκαιος και με τον Μαρκούζε. Μια κριτική του καταναλωτισμού δεν είναι αχρείαστη. Ένα καμπανάκι κινδύνου στην υπερβολή είναι χρήσιμο. Αλλά ο τελικός κριτής αυτού θα είναι ο ίδιος ο άνθρωπος και όχι μια ανώτερη ελίτ που γνωρίζει καλύτερα. Επίσης να πω ότι ο Μαρκούζε κριτίκαρε και τη σκληρή γραφειοκρατία της ΕΣΣΔ, δεν ήταν ανοιχτά αυταρχικός. Όμως οι ιδέες που έσπειρε υπέκρυπταν τον αυταρχισμό των πνευματικών ελίτ που γνωρίζουν καλύτερα από εμάς για εμάς και δεν προτείνουν απλώς, αλλά επιβάλουν. Και αυτές οι ελίτ επικράτησαν ιδεολογικά στον 20ο αιώνα σε όλη τη Δύση.

Αυτή, λοιπόν, την τάση, του ελιτισμού των εύκολων ιδεών, που μπορεί να πηγάζουν από καλές προθέσεις καλών ανθρώπων, αλλά εκφράζονται με απλουστευτικές και απόλυτες ερμηνείες, την παρατηρώ ως σταθερό χαρακτηριστικό των αριστερών πεποιθήσεων. Παρατηρήστε το κι εσείς στις συζητήσεις σας.

“Unnamed herbert marcuse” by Isaactrius is licensed under CC BY-SA 4.0. To view a copy of this license, visit https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/?ref=openverse.