Τάκης Μπουγιούρης

Ο εθνικισμός αποτέλεσε σημαντικό ρεύμα των δύο περασμένων αιώνων. Αξιοποιήθηκε άλλοτε από δημιουργικές και απελευθερωτικές δυνάμεις, πχ Ελληνική Επανάσταση, και άλλοτε σκοτεινές και καταπιεστικές, πχ φασισμός και ναζισμός. Παρόλο που στις μέρες μας κυρίως αναφέρεται στην ακραία και συντηρητική έκφανσή του, μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο συνδυάστηκε στη Δύση με τις αρχές τις φιλελεύθερης δημοκρατίας.

Αυτός ο συνδυασμός έδωσε από τη μια τη σταθερότητα συνεκτικών εθνικών κρατών, τα οποία κυβερνήθηκαν δημοκρατικά και σεβάστηκαν το ένα την ανεξαρτησία του άλλου, συνεργάστηκαν, έκαναν συμμαχίες και, το σημαντικότερο, συναλλάχθηκαν σε μια παγκοσμιοποιημένη οικονομία. Από την άλλη, οι δυτικές κοινωνίες έγιναν τρομερά ανεκτικότερες και φιλελευθεροποιήθηκαν. Μια πολύ βασική αρχή αναδείχθηκε και θεσμοθετήθηκε: η προστασία του ατόμου.

Ο ατομισμός, με την καλή του έννοια (individualism), αυτή της ελευθερίας και προστασίας του ατόμου να αναπτυχθεί και να επιδιώξει την ευημερία και την ευτυχία του, έγιναν αυτονόητα αιτήματα. Ακόμη κι αν δεν επιτεύχθηκε κάποιου είδους ιδεατή κατάσταση το αίτημα έγινε αποδεκτό και τα δικαιώματα και οι δυνατότητες του ατόμου ολοένα και ευρύτερα. Και ποια θα μπορούσε να είναι μια ιδεατή κατάσταση; Αμφιβάλλω αν θα μπορούσε καν κάποιος να την περιγράψει. Ωστόσο ήταν μια κατάσταση που συνεχώς βελτιωνόταν.

Η βελτίωση αυτή είχε καταστεί δυνατή, όπως προανέφερα, από τη σταθερότητα που παρείχε ο μεταπολεμικός κόσμος, όπου οι ευρωπαϊκές αυτοκρατορίες είχαν τελειώσει, οι άνθρωποι είχαν ταλαιπωρηθεί αφόρητα, τα πυρηνικά όπλα έκαναν ξεκάθαρο ότι σε επόμενες μεγάλης κλίμακας συγκρούσεις δε θα υπήρχε κανένας νικητής. Υπήρχε μια ομοφωνία ως προς τη γενική κατεύθυνση των πραγμάτων.

Έτσι ο ατομισμός μπορούσε να ανθίσει μέσα σε μια κοινωνία που του παρείχε προστασία και ελευθερία. Γιατί ατομισμός δε σημαίνει απόλυτη ελευθερία, σημαίνει ισορροπίες και συμβιβασμοί αφού α) χρειάζεται μια κοινωνία για να διασφαλίσει τις ατομικές αξίες και β) κάθε άτομο πρέπει να έχει ισότιμη πρόσβαση με όλα τα άλλα στην προσπάθειά του να επιδιώξει την ευτυχία του. Κοινώς ο ατομισμός έχει ανάγκη την ασφάλεια που η κοινωνία του παρέχει και ο ατομισμός του ενός… σταματά εκεί που αρχίζει ο ατομισμός του άλλου, για να παραφράσω το γνωστό ρητό για την ελευθερία.

Και πάλι το ερώτημα αν όλο αυτό επετεύχθη με ιδανικό τρόπο είναι αδιάφορο. Μόνο ουτοπιστές και ιδεαλιστές θα μπορούσαν να κάνουν σχετικούς ισχυρισμούς και όποτε οι ιδέες τους επικράτησαν σκόνταψαν -ειρωνικά- πάνω στον ατομισμό των ανθρώπων των οποίων τον ατομισμό θεωρητικά ήθελαν να υποστηρίξουν. Δεν υπάρχουν ιδανικές καταστάσεις στην ιστορία. Μόνο καταστάσεις που βελτιώνονται ή χειροτερεύουν.

Πόσο όμως ατομισμό μπορεί να αντέξει μια κοινωνία ώστε να μπορεί να παραμένει σταθερή και να εγγυάται τον ίδιο τον ατομισμό των μελών της; Πόσο μεγάλη αντέχει να είναι μια κοινωνία ώστε να παραμένει σταθερή και συνεκτική; Δεν έχω ποσοτικοποιημένη απάντηση όμως νομίζω ότι η λύση είναι προς μία κατεύθυνση: η ελεύθερη οικονομία.

Μα τι μας λέει αυτός τώρα, θα πείτε. Η λύση στο πρόβλημα της κοινωνικής σταθερότητας και της εξασφάλισης των ατομικών δικαιωμάτων είναι η ελεύθερη οικονομία; Ο καπιταλισμός; Θα τρελαθούμε; Κι όμως η ελεύθερη οικονομία είναι αυτή που έδωσε στο άτομο την πιο μεγάλη και ουσιαστική δυνατότητα να αναπτυχθεί. Κατέστησε δυνατή τη συνεργασία ανάμεσα σε ανθρώπους που δε μιλούν καν την ίδια γλώσσα και δε ζουν καν στην ίδια ήπειρο της γης. Ένας Έλληνας έμπορος μπορεί να συνεργάζεται με ένα εργοστάσιο στο Μπαγκλαντές και ένας Αμερικανός σταρτάππερ με έναν Ινδό προγραμματιστή.

Σχεδόν ό,τι κοιτάτε γύρω σας σήμερα είναι προϊόν μιας απίστευτης, γιγάντιας, παγκόσμιας συνεργασίας. Και δεν είναι η επιστήμη ή η τεχνολογία που το κατέστησαν αυτό δυνατό. Είναι εκπληκτικές στην ένταση που μπορεί να δώσουν στο φαινόμενο, αλλά το φαινόμενο καθαυτό είναι το γεγονός ότι το πεδίο της ανθρώπινης αντιπαράθεσης χιλιετιών έχει δώσει τη θέση του σε ένα οικονομικό ανταγωνισμό και μια οικονομική συνεργασία. Αντί για πολέμους και κατακτήσεις έχουμε ανταλλαγές αγαθών και υπηρεσιών!

Ο μόνος φόβος είναι να δούμε το ίδιο το οικονομικό πεδίο ως ένα πεδίο άνισης μάχης. Όπως το είδε δηλαδή ο Μαρξ με την πάλη των τάξεων και οι επίγονοί του, όπου καμία ανισότητα δεν είναι φυσική και όλες είναι εκ προοιμίου σχέσης καταπίεσης και διαμάχης και, επομένως, ειρηνικές συνεργασίες δεν έχουν χώρο, χρειάζονται επαναστάσεις. Είδαμε πού κατέληξαν.

Μπορούμε δηλαδή να δούμε την ελεύθερη αγορά υπό ένα πρίσμα ακόμη και ρομαντικό. Να τη δούμε ως τη δυνατότητα μεγιστοποίησης της ανθρώπινης συνεργασίας σε παγκόσμιο επίπεδο, πέρα από τοπικά ή εθνικά όρια. Πιο διεθνιστική προσέγγιση δε μπορώ να φανταστώ και κλέβω επίτηδες τη λέξη από το αριστερό λεξιλόγιο. Ρομαντικό δε σημαίνει ότι πρέπει να την εξιδανικεύσουμε άνευ όρων. Αλλά οι όροι που θα θέσουμε θα έχουν ως σαφή στόχο να την υπηρετήσουν!

Ο Ezra Klein, οικοδεσπότης δημοφιλούς προοδευτικού (Ντέμοκρατ, ντε) πόντκαστ, συνομιλεί με τον Ta-Nehisi Coates, συγγραφέα του επιδραστικού άρθρου The case for reparations, όχι για τόσο για τον Charlie Kirk, όπως λέει ο τίτλος, αλλά για το τι πήγε στραβά με τους Δημοκρατικούς και είναι πάνω ο Τραμπ.

Τα καλύτερα επιχειρήματα που κατάφεραν να ανασύρουν οι δυο τους σχετίζονται με την ανατροπή της απόφασης του Ανώτατου Δικαστηρίου για την προστασία του δικαιώματος στην έκτρωση σε ομοσπονδιακό επίπεδο (Roe vs Wade) και η αντιμετώπιση των τρανς ατόμων. Άντε και λίγη κλάψα γιατί οι μαύροι δεν τα πάνε καλά. Κατά τα άλλα οι Δημοκρατικοί δεν αναλώθηκαν για χρόνια σε ένα διαγωνισμό υπερδιόρθωσης που πήρε το όνομα woke ιδεολογία.

Όπως λέει και ο Bill Maher, εγώ πάντα προοδευτικός ήμουν. Αυτοί άλλαξαν.

Λοιπόν το The Case for Reparations ξεκινάει αναφερόμενος στους μαύρους των ΗΠΑ ως εξής: “Two hundred fifty years of slavery. Ninety years of Jim Crow. Sixty years of separate but equal. Thirty-five years of racist housing policy”. Να σας το πω διαφορετικά μήπως χτυπάει κάποια καμπανάκια: “Τετρακόσια χρόνια τουρκοκρατία, προτεκτοράτο των μεγάλων δυνάμεων, παγκόσμιοι πόλεμοι, εμφύλιος που μας έβαλαν να οι αγγλοαμερικάνοι να φαγωθούμε μεταξύ μας, δικτατορία, ΔΝΤ/τρόικα”. Βλέπετε την ομοιότητα στο αφήγημα; Αυτός είναι ο τρόπος για τις ομάδες των ανθρώπων να μεταφέρουν τις ευθύνες για την κακοδαιμονία τους σε κάποιον άλλον.

Αυτό κάνουμε κι εμείς, είμαστε οι Αφροαμερικανοί της Ευρώπης, οι μοιραίοι του Βάρναλη, φταίει το κακό μας το κεφάλι.

Το πόντκαστ: https://www.youtube.com/watch?v=UaeoDlLNnok.

Το άρθρο: https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2014/06/the-case-for-reparations/361631/.

Ο David Brooks είναι Καναδοαμερικανός συγγραφέας και πολιτικός σχολιαστής που κινείται εν γένει στον συντηρητικό-κεντρώο χώρο. Αλλά αυτό δε θα έπρεπε να μας νοιάζει ιδιαίτερα. Θα πρέπει να μας νοιάζουν οι απόψεις που ακούμε να εκφράζει. Διαβάζω μέσα από το KReport, το καθημερινό ενημερωτικό newsletter μερικές ενδιαφέρουσες ιδέες του. Το αναλυτικό πρωτότυπο άρθρο εδώ. Το βρίσκεις και ανοιχτά εδώ.

Παρεμπιπτόντως η απόδοση του όρου “liberal” ως “φιλελεύθερος”, που κάνει το KReport, αν και κυριολεκτικά σωστή, δεν είναι ακριβής. Με τον όρο αυτό οι αμερικανοί αναφέρονται στον προοδευτικό χώρο. Που ούτε κι αυτός είναι απόλυτα ακριβής όρος. Χρησιμοποιούνται και οι δύο όροι αυτοί (φιλελεύθερος, προοδευτικός) αντιστικτικά στο ρεπουμπλικανικό, συντηρητικό χώρο. Liberals δηλαδή είναι οι δημοκρατικοί αμερικανοί. Που ούτε κι αυτός (δημοκρατικός) είναι ακριβής όρος, γιατί δημοκρατικός είναι ο οπαδός του Δημοκρατικού κόμματος. Γενικεύοντας πολύ, επομένως, liberal στις ΗΠΑ είναι αυτό που στην Ευρώπη θα λέγαμε κεντροαριστερός και αριστερός.

Λέει, λοιπόν ο Brooks:

“Αυτό είναι συνεπές με κάτι που έχω παρατηρήσει σε όλη μου τη ζωή: Την υλιστική κλίση της προοδευτικής σκέψης, την υπόθεση ότι οι υλικές συνθήκες καθοδηγούν την ιστορία και όχι οι πολιτισμικές ή ηθικές. Οι προοδευτικοί έχουν συχνά υποστηρίξει ότι η βελτίωση των σχολείων είναι κυρίως ζήτημα δαπανών, ότι το έγκλημα είναι προϊόν υλικής στέρησης.”

Οδηγείται σε ένα τέτοιο συμπέρασμα αναφερόμενος στο άρθρο της Kesley Piper (θιασώτισσα της ιδέας του effective altruism) στο The Argument “Giving people money helped less than I thought it would”, η οποία μελετά την έννοια του κράτους πρόνοιας και συμπεραίνει σοκαρισμένη ότι:

“[…] but, at this point, the results aren’t “uncertain.” They’re pretty consistent and very weird. Multiple large, high-quality randomized studies are finding that guaranteed income transfers do not appear to produce sustained improvements in mental health, stress levels, physical health, child development outcomes or employment. […]

I cannot stress how shocking I find this and I want to be clear that this is not “we got some weak counterevidence.” These are careful, well-conducted studies. They are large enough to rule out even small positive effects and they are all very similar. This is an amount of evidence that in almost any other context we’d consider definitive.”

Αυτό έρχεται σε αντίθεση με την καθιερωμένη άποψη, που επικράτησε σε ΗΠΑ και Αμερική μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, και έλεγε πως η ενεργητική προσπάθεια να βγάλουμε τους ανθρώπους από τη φτώχεια δίνοντάς τους παροχές θα φέρει ισότητα και ευημερία. Το κράτος πρόνοιας, το welfare state. Αυτό φαίνεται να έχει ένα χαμηλό ταβάνι το οποίο φτάσαμε εύκολα. Δηλαδή, στο δυτικό κόσμο, έχουμε νικήσει την πείνα και την εξαθλίωση, αλλά δεν έχουμε κερδίσει την κοινωνική κινητικότητα, την άνοδο δηλαδή των χαμηλότερων κοινωνικών οικονομικών στρωμάτων σε ανώτερα.

Θα έλεγα ότι το συμπέρασμα αυτό είναι αναπόδραστο. Η θεωρία μοιάζει ενδιαφέρουσα αλλά η πράξη αμείλικτη. Το να δίνεις παροχές δωρεάν σε ανθρώπους, ακούγεται φιλανθρωπικό αλλά στερεί από το άτομο το κίνητρο, την προσπάθεια, την αυτενέργεια. Ακόμη και αν αυτό γίνει, αν δηλαδή δώσεις παροχές στους ανθρώπους, πρέπει να βρεις ένα τρόπο να δώσεις στους ανθρώπους το κίνητρο. Γι’ αυτό και ο Brooks καταλήγει:

“Σήμερα τα περισσότερα προβλήματά μας είναι ηθικά, σχέσεων και πνευματικά περισσότερο παρά οικονομικά. Υπάρχει κρίση αποσύνδεσης, κατάρρευση εμπιστοσύνης, απώλεια πίστης σε θεσμούς, διάλυση ηθικών κανόνων, άνοδος ανήθικου γκανγκστερισμού παγκοσμίως.

Αν βρεθούν αριστεροί διατεθειμένοι να δαπανούν χρήματα κατά της φτώχειας, αλλά και να προάγουν τις παραδοσιακές αξίες και πρακτικές που επιτρέπουν στους ανθρώπους να προοδεύσουν, τότε μπορείτε να με υπολογίζετε στην επανάσταση.”

Καλεί δηλαδή σε παραδοσιακές αξίες (οικογένεια, κοινωνικότητα, έθνος, πνευματικότητα), τις οποίες στη Δύση έχουμε αποδομήσει και εξωθήσει στο περιθώριο. Ίσως για κάποιες γενιές η διάρρηξη της εμπιστοσύνης στις αξίες αυτές να ήταν απαραίτητη, γιατί ίσως έζησαν μια πιο ασφυκτική εκδοχή τους. Ίσως η μεταπολεμική γενικά έζησε μια απελευθέρωση από αυτή τη δυνατότητα. Αλλά οι γενιές μετά το 1960, ίσως όχι ενιαία χωρικά και χρονικά, δεν πρόλαβαν αυτή τη μετάβαση, δεν βίωσαν κάποια καταπίεση από την οποία να απελευθερωθούν. Απλώς μεγάλωσαν σε μια εποχή όπου δεν είχαν μείνει καθόλου συνεκτικές αξίες.

“Paperwork” by Maurits Verbiest is licensed under CC BY 2.0. To view a copy of this license, visit https://creativecommons.org/licenses/by/2.0/

Είναι η Κίνα μια σύγχρονη υπερδύναμη; Η απάντηση ίσως δεν είναι τόσο απλή. Οπωσδήποτε πρόκειται για ένα βιομηχανικό γίγαντα της εποχής που πουλά τα πάντα και τους πάντες και μοιάζει να καταπίνει την παγκόσμια αγορά επενδύοντας σε όλα τα μέρη του κόσμου και διατηρώντας ένα τεράστιο στρατό. Όμως ο Frank Dikötter (ειδικός ιστορικός στο θέμα) στο China After Mao: The Rise of a Superpower διαφωνεί.

Τα επιχειρήματά του συνοψίζονται ως εξής:

Το ΚΚΚ (Κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα) είναι ένα κανονικό μαρξιστικό-λενινιστικό κόμμα, που εννοεί αυτά που λέει. Δεν είναι μια εξελιγμένη ή εξευγενισμένη μορφή. Έχει ως σκοπό του την επικράτηση ενάντια στον καπιταλισμό πρώτα από όλα και όχι να θρέψει ξερωγώ το λαό του.

Η κυρίαρχη εντύπωση ότι μεγάλο μέρος του κινεζικού λαού βγήκε από τη φτώχεια τα τελευταία 50 χρόνια δεν οφείλεται στην καλή του λειτουργία ή την καλή του προαίρεση. Οφείλεται στη δυσλειτουργία του μετά το 1976 και το θάνατο του τρισυπέρτατου και υπερλατρεμένου ηγέτη Μάο, όταν ο μηχανισμός του κόμματος παρέλυσε στην επαρχία και οι χωρικοί πήραν στα χέρια τους κολλεκτίβες από τις τοπικές κομματικές ηγεσίες.

Σήμερα αυτό που βλέπουμε στην Κίνα είναι εντελώς μονομερές και διαστρεβλωμένο, δηλαδή η εικόνα της γρήγορης αστικοποίησης και της γοητευτικής επαρχίας. Πλούτος υπάρχει μόνο σε μια μικρή κομματική και επιχειρηματική ελίτ, ενώ η βαθιά, αγροτική Κίνα παραμένει εξαιρετικά φτωχή. Μάλιστα η θέση της στην παγκόσμια κατάταξη κατά κεφαλήν εισοδήματος έπεσε από το 85 το 1976 στο 134 το 2000, όπου υποτίθεται ότι υπήρξε και η μεγάλη του εκτίναξη. Δηλαδή η Κίνα σε σχέση με τον κόσμο έμεινε οριακά στάσιμη ή και υστέρησε, αν το δούμε συγκριτικά.

Το 1989 η Πολωνία μετέβη από τον κομμουνισμό στη δημοκρατία με εκλογές. Το 1991 ο Γκορμπατσώφ διαλύει οριστικά την ΕΣΣΔ. Αυτά τα γεγονότα σημαίνουν καμπανάκια στο ΚΚΚ που το κάνουν να στραφεί σε ένα απίστευτης αυστηρότητας εσωστρεφές και καταπιεστικό καθεστώς ελέγχου. Για την απόλυτη παράνοια αυτού του ολοκληρωτισμού που μάλλον λίγο μαθαίνουμε στη Δύση διαβάστε τον “Φάκελο Κίνα” (εδώ το πρώτο από τα πολλά μέρη).

Κομβικό σημείο στην πορεία της υπήρξε ο κατά λάθος βομβαρδισμός της πρεσβείας της στο Βελιγράδι το 1999 από το ΝΑΤΟ, κάτι που ανάγκασε εν είδει αποζημίωσης τον Κλίντον να τη δεχτεί στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου και να απελευθερωθεί έτσι η τεράστια βιομηχανική δύναμη που αυτή ανέπτυσσε. Από τότε η συσσώρευση κρατικού πλούτου της γιγαντώθηκε. Και ο πλούτος αυτός χρησιμοποιείται για επενδύσεις της ελίτ, για ανάπτυξη στρατού και για επενδύσεις υποδομών σε άλλες χώρες του κόσμου.

Παρολαυτά ο Frank Dikötter ισχυρίζεται ότι οι καθοριστικοί παράγοντες της σημερινής κοινωνίας είναι: φτώχεια και ανισότητα, τεράστιος αλλά άπειρος στρατός, εκρηκτική σχέση ελίτ-λαού και κράτους/κόμματος-λαού. Αυτοί οι παράγοντες θεωρεί ότι υπονομεύουν πολύ την παγκόσμια ισχύ της Κίνας που βασίζεται σε ένα κράτος-ελεγκτή, χωρίς λαϊκά ερείσματα και με τεράστια κοινωνικά προβλήματα να υποβόσκουν, τα οποία απλά δε μαθαίνουμε.

Θέλω να τον πιστέψω.