Τάκης Μπουγιούρης

Έχοντας υπολογίσει κάποια πράγματα στη ζωή μου, πώς θέλω να πορεύομαι, τι παράδειγμα θέλω να δίνω, κλπ, έχω αποφασίσει εδώ και χρόνια να στέκομαι ανοιχτά και ενεργά υπέρ της χορτοφαγίας. Χορτοφαγία ή αυστηρή χορτοφαγία ή αζωική διατροφή ή βιγκανισμός είναι η προσπάθεια διεύρυνσης του ηθικού μας κύκλου ώστε να συμπεριλαμβάνει και τα ζώα.

Τόσο απλά. Δεν είναι κάποια προσπάθεια για σωτηρία το πλανήτη, αν και μας ενδιαφέρει η καλή του κατάσταση, δεν είναι κάποια προσπάθεια για ηθική τελειότητα, αν και μας ενδιαφέρει να είμαστε ολοένα και πιο ηθικά υποκείμενα.

Το κίνημα του βιγκανισμού δυστυχώς συχνά αυτοφυλακίζεται σε μια συζήτηση ηθικής καθαρότητας. Σε μια προσπάθεια βιγκανικής τελειότητας. Αν κάτι περιέχει έστω και ένα μόριο ζωικής προέλευσης τότε το σύνολο δεν είναι βίγκαν. Δεν υπάρχουν επίπεδα βιγκανισμού. Ή είναι ή δεν είναι. Μαύρο ή άσπρο, χωρίς γκρι αποχρώσεις.

Πιστεύω ότι αυτή η προσέγγιση είναι α) ατελής και β) απωθητική.

Είναι ατελής γιατί πάντα μπορούμε να κάνουμε ένα λάθος. Σημασία δεν έχει η τελειότητα, η απόλυτη έλλειψη λάθους, αλλά η γενική κατεύθυνση προς αυτό που θεωρούμε σωστό. Η συνεχής προσπάθεια και βελτίωση. Απλά στο βιγκανισμό υπάρχει η ψευδαίσθηση ότι η τελειότητα μπορεί να επιτευχθεί. Όμως ακόμη κι αν επιτευχθεί, ακόμη κι αν καθαρίσουμε δηλαδή τη διατροφή μας από οτιδήποτε ζωικό, πάντα θα υπάρχουν άλλες πτυχές της ζωής μας που βλάπτουν τα ζώα. Ένας βίγκαν μπορεί να έχει αυτοκίνητο που παράγει ρύπους και βλάπτει το περιβάλλον; Μπορεί να διαβάζει βιβλία που καταστρέφουν δέντρα; Φυσικά και μπορεί να κάνει πολλά στην κατεύθυνση του να βελτιώνει τη στάση του σε όλα αυτά τα θέματα. Αλλά δε μπορεί να επιζητά με επιμονή την τελειότητα. Επιπλέον, η συμπεριφορά μας προς τα ζώα, είναι μόνο ένα μέρος της συνολικής μας ηθικής. Είμαστε μήπως τέλεια ηθικά όντα απέναντι προς τους ανθρώπους; Έχουμε αληθινή επίγνωση της παραμικρής μας πράξης απέναντί τους;

Και έτσι έρχομαι στο δεύτερο σκέλος. Το αίτημα να μην είναι μια ιδέα απωθητική ή, να το πω καλύτερα, να είναι ελκυστική! Πώς θα πετύχουμε να διευρύνουμε τον κύκλο των ανθρώπων που θέλουμε να ασπαστούν αυτή μας την ιδέα. Πολεμώντας τους ή προσεγγίζοντάς τους; Λίγο μάρκετινγκ δεν κάνει κακό και η εμμονή στην απόλυτη ηθική καθαρότητα δεν είναι ελκυστική. Μάλιστα κάποιοι άνθρωποι πιθανώς συμπαθούν την τάση αυτή αλλά συχνά συναντούν ταμπουρωμένους κρεατομάχους μπροστά τους. Επομένως, ας είμαστε απέναντί τους ήπιοι και ανοιχτοί.

Photo by Pixabay: https://www.pexels.com/photo/3-chicks-on-green-grass-162164/

Το πρόβλημα με τον κύριο με το γατάκι στην Αιδηψό δεν είναι η βαρύτητα του βασανισμού του ζώου. Ούτε που πλησιάζει ετούτος ο βασανισμός σε αυτό που κάνουμε πχ στα ζώα που τρώμε καθημερινά. Το πρόβλημα είναι η έλλειψη ενσυναίσθησης που είναι τόση, ώστε να μπορεί να λειτουργεί μια διάθεση βασανισμού προς τέρψη δική μας ενός όντος το οποίο δε μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του, ενώ έχουμε ξεκάθαρα εξουσία πάνω του.

Συχνά οι χορτοφάγοι παρομοιάζουμε τα ζώα με μωρά ανθρώπων ή με ανθρώπους με νοητική υστέρηση, με όντα δηλαδή που δε μπορούν να σταθούν μόνα τους για τον εαυτό τους. Το πρόβλημα είναι ότι αυτή η έλλειψη ενσυναίσθησης υπάρχει καλλιεργημένη σε πολλούς ανθρώπους και θα την άφηναν εύκολα να τους κυριεύσει, αν η κοινωνία μας δεν είχε προχωρήσει τόσο μπροστά ηθικά, αν η ηθική μας δεν επεικτεινόταν και αν δεν γινόταν πιο ισχυρή μέσω της νομοθεσίας.

Θυμηθείτε πόσο βασανισμό έχει υποστεί στο παρελθόν πχ ο τρελός του χωριού. Αν δεν είστε από χωριό, σας έχω νέα. Εγώ είμαι από χωριό και έχω δει αυτά που σας αναφέρω με τα μάτια μου. Γάτα και ανήμπορος τρελός είχαν περίπου την ίδια αντιμετώπιση. Αλλά έχουμε προχωρήσει και προχωράμε κι άλλο.

Η ηθική μας μπορεί να αναφέρεται απλώς στην καθημερινή έννοια του καλού. Να κάνεις το καλό, όπως αυτό θεωρείται πάνω-κάτω καθορισμένο από την κοινωνία γύρω σου και όπως αυτό έχει διυλιστεί από την ανατροφή σου. Υπάρχει η ηθική που εφαρμόζεται στη νομοθεσία μας. Και υπάρχει και η αναλυτική ηθική, ο κλάδος της φιλοσοφίας που με λογικά επιχειρήματα προσπαθεί να δομήσει ηθικούς κανόνες .

Με τα χρόνια η ηθική μας γίνεται πιο συμπεριληπτική. Ο κύκλος δηλαδή ο οποίος περιλαμβάνει τις οντότητες στις οποίες η ηθική μας στρέφεται με θετικό πρόσημο διευρύνεται. Τα δικαιώματα των ανθρώπων αναγνωρίζονται και αποκτούν καθολική ισχύ. Το ίδιο σταδιακά και τα δικαιώματα των ζώων.

Υπάρχει το αντιχορτοφαγικό επιχείρημα πως η ηθική μας πρέπει να εστιάζει μόνο προς τις οντότητες που είναι ικανές για αντίστοιχη ηθική με εμάς. Αναγνωρίζει δηλαδή στην ηθική υποχρεωτικά την ανταποδοτικότητα. Το επιχείρημα θεωρεί ότι αναφέρεται, επομένως, μόνο στους ανθρώπους. Όμως δε συμφωνούν όλοι οι άνθρωποι στους ίδιους ηθικούς κανόνες ούτε έχουν την ικανότητα να τους αναπτύξουν με τον ίδιο τρόπο. Επιπρόσθετα υπάρχουν είδη ζώων που δείχνουν ανταπόδοση στη φροντίδα και τη στοργή τόσο μεταξύ τους όσο και των ανθρώπων.

Από αυτό αυτομάτως συμπεραίνουμε ότι δικαιούμαστε να φυλακίζουμε και να τρώμε: ανθρώπους με νοητική υστέρηση, ανθρώπους που καταδικάζονται για εγκλήματα, ανθρώπους από μέρη του κόσμου με λιγότερο συμπεριληπτική ηθική από εμάς. Το αντίστροφο θα πρέπει ισχύει με είδη ζώων όπως σκύλοι, γάτες, γουρούνια, άλογα, κατσίκες, πρόβατα κλπ. Δεν το συζητώ καν για χιμπατζήδες, γορίλες κλπ, αυτοί έχουν γλιτώσει το φάγωμα.

Μπορούμε και καλύτερα: σταματάμε να βασανίζουμε και να τρώμε όλα τα ζώα.

Image credit: “Two apes share a moment” by Indo_girl2010 is licensed under CC BY-SA 2.0. To view a copy of this license, visit https://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0/?ref=openverse&atype=rich.

Αυτές τις μέρες μια νεαρή φάλαινα έχει ξωκείλει στην παραλία του Αλίμου. Κόσμος και εθελοντές προσπαθούν να τη διασώσουν, να την περιθάλψουν, γιατί είναι πληγωμένη, και να τη στείλουν πίσω στα ανοιχτά. Γιατί; Γιατί τη λυπούνται, τη συμπονούν, για να ζήσει, για να της δώσουν την ευκαιρία να κάνει ό,τι καλύτερο μπορεί με την ύπαρξή της!

Κυκλοφόρησε μάλιστα και ένα ομολογουμένως συγκινητικό βίντεο, όπου εθελοντές της τραγουδούν, αν και δεν ξέρω τι επίδραση μπορεί να είχε τελικά αυτό στο ζωντανό:

Ποιος δε συγκινείται με μια τέτοια σκηνή; Αλλά αν επρόκειτο για ένα τόνο στην Αλόννησο μπορεί και να τον είχαμε κάνει ήδη μακαρονάδα! Καμιά φορά οι άνθρωποι δίνουμε την εντύπωση ότι η συγκίνηση είναι ακόμη μια απόλαυση. Μπορούμε ταυτόχρονα να απολαύσουμε τη συγκίνηση της διάσωσης ενός ζώου, ενώ άνετα θα απολαμβάναμε και το κρέας του. Διαφορετικά γιατί μπαίνουμε σε τόσο κόπο για το ένα αλλά κάνουμε το ακριβώς αντίθετο για το άλλο;

Είναι λοιπόν η συγκίνηση απλώς άλλη μια απόλαυση ή είναι ένα αποτέλεσμα μιας ηθικής, λογικής επεξεργασίας που έχουμε κάνει μέσα μας; Αν είναι το δεύτερο και η επεξεργασία αυτή έχει πράγματι λογική συνέπεια, τότε το συνεπές είναι ένα και απλό: ΚΟΒΟΥΜΕ ΤΟ ΚΡΕΑΣ. Διαφορετικά ας φάμε και το ζιφιό, μπορεί να είναι νόστιμος.

Η ηθική είναι ένα ανθρώπινο δημιούργημα. Δεν είναι σταθερή και ενιαία ούτε χωρικά ούτε χρονικά. Άλλη ηθική έχει σήμερα η Δύση, άλλη η Ανατολή, άλλη η πόλη άλλη η επαρχία. Άλλη ηθική έχει η ομηρική εποχή, άλλη ο χρυσός αιώνας του Περικλή, άλλη η Ευρώπη του Διαφωτισμού και άλλη η σημερινή Ευρώπη. Αυτές είναι διαπιστώσεις στις οποίες εύκολα όλοι μπορούμε να συμφωνήσουμε.

Από το παραπάνω όμως είναι προφανές ότι η ηθική εξελίσσεται. Κάποτε ήταν αποδεκτή η δουλεία, ήταν απαράδεκτη η ομοφυλοφιλία, ήταν αδιανόητη η ισότητα ανδρών και γυναικών. Σκοπός αυτής της εξέλιξης, που γίνεται όχι χωρίς διαφωνίες και διαμάχες, είναι γενικά η ανθρώπινη ευημερία. Κι αυτή είναι μια γενική διαπίστωση στην οποία επίσης όλοι εύκολα συμφωνούμε.

Μπορεί ο Χίτλερ να είναι για εμάς προφανώς ανήθικος, ένα τέρας, αλλά για ένα μέρος της Γερμανίας του μεσοπολέμου δεν ήταν. Σκοπός του δεν ήταν να βλάψει τη χώρα του αλλά, με το διεστραμμένο τρόπου του, να την οδηγήσει στην ευημερία. Πιθανότατα κανένα σύστημα ηθικής ποτέ δεν είχε κακό σκοπό αρχικά, αν και σίγουρα πολλά εργαλειοποιήθηκαν στην πορεία.

Όμως, με το πέρασμα των χρόνων, τα συστήματα αυτά έγιναν όλο και πιο φιλελεύθερα και οικουμενικά. Δηλαδή σταμάτησαν να ενδιαφέρονται για την ευημερία μιας και μόνο ομάδας ανθρώπων, όπως οι πολίτες μιας περιοχής ή οι πιστοί μιας θρησκείας, και προσπάθησαν να αγκαλιάσουν κατά το δυνατόν μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας εφαρμόζοντας μια λογική ίσων δικαιωμάτων στην ευημερία αυτή.

Να σημειώσουμε επίσης ότι και η ίδια η έννοια της ευημερίας είναι σχετική. Για το δυτικό πολίτη ευημερία είναι μια καλή ζωή με σπίτι, οικογένεια, πολιτισμό, παιδεία, υγεία κλπ ενώ για το βουδιστή μοναχό ευημερία μπορεί να είναι η απαλλαγή από τις επίγειες ανάγκες και η προσέγγιση μιας ιδεώδους πνευματικότητας σε ησυχία και απομόνωση. Αυτό δεν αλλάζει τη γενική συλλογιστική, εφόσον η ευημερία του καθενός δε βλάπτει τον άλλο άνθρωπο και του επιτρέπει ίσα δικαιώματα στη δική του ευημερία.

Όλοι λοιπόν θέλουμε και θέλαμε πάντα να είμαστε ηθικοί! Με τον τρόπο που προστάζει κάθε φορά η λογική μας, η παράδοσή μας, ο τόπος μας, η εποχή μας. Πού σταματάει όμως η ηθική μας; Ποιο είναι το όριο, πέρα από το οποίο δεχόμαστε να μην την εφαρμόζουμε; Δε ασκούμε βία κατά βούληση, αλλά, αν κάποιος μας επιτεθεί δεχόμαστε ότι μπορούμε να ασκήσουμε βία εναντίον σε άμυνα. Αλλά και τότε ακόμη η άμυνά μας πρέπει να είναι κάπως αναλογική της επίθεσης που δεχόμαστε. Αν κάποιος μας επιτεθεί με μια πινέζα δεν απαντάμε με ένα κανονιοβολισμό. Δεχόμαστε ότι σκοτώνουμε ζώα για να τα φάμε αλλά δεν τα σκοτώνουμε για διασκέδαση.

Φτάσαμε στα ζώα, λοιπόν! 🙂

Είμαστε έλλογα όντα, με τεχνολογικά μέσα και με σαφές σύστημα ηθικής -πλέον αναφέρομαι στις γενικές αρχές που η Δύση έχει καταστατικά συμφωνήσει να αποδέχεται. Αλλά το σύστημα της ηθικής μας παραδοσιακά δεχόμαστε ότι μπορεί να έχει μια ασυνέχεια όταν αναφερόμαστε στα ζώα. Δε σκοτώνουμε έναν άνθρωπο για να τον φάμε, αλλά σκοτώνουμε ένα ζώο για να το φάμε. Το κάναμε από τα προϊστορικά χρόνια. Μας έρχεται σαν κάτι φυσικό.

Αλλά κι αυτό εξελίχθηκε. Δεχτήκαμε ότι δε θα σκοτώνουμε ένα ζώο βασανιστικά επειδή θέλουμε να το φάμε. Εφόσον είμαστε στην ανάγκη να το σκοτώσουμε για την επιβίωσή μας κι εφόσον είμαστε έλλογα όντα, με τεχνολογικά μέσα και με σαφές σύστημα ηθικής, τουλάχιστον ας μην το κάνουμε βάρβαρα. Αυτή ήταν μια εξέλιξη που αποτυπώθηκε και στα νομικά μας συστήματα. Δεν είναι απλά μια ηθική σύσταση.

Το φιλοζωικό κίνημα της χορτοφαγίας έρχεται να επισημάνει πιο επιτακτικά αυτή τη λεπτομέρεια. Αυτό το σημείο ασυνέχειας, που παραδοσιακά δεχόμαστε κατά τα άλλα ως κάτι το φυσικό. Βρίσκει εκεί μια λογική ασυνέπεια. Διαπιστώνει ότι η ηθική μας διακόπτεται σε ένα σημείο χωρίς αυτό να έχει απαραιτήτως μια σαφή αιτιολογία.

Μπορούμε να επιχειρηματολογήσουμε εκατέρωθεν αν αυτή η σαφής αιτιολογία πράγματι υπάρχει ή όχι. Έχουμε ανάγκη να τρώμε ζώα, θα πει κάποιος, δεν επιβιώνουμε διαφορετικά. Μπορούμε να αντικαταστήσουμε τις ζωικές τροφές με άλλες, θα πει κάποιος άλλος. Είμαστε ανώτεροι από τα ζώα θα πει κάποιος παραπέρα. Αλλά πόσο διαφέρει ρεαλιστικά ένα ζώο από έναν άνθρωπο με νοητική υστέρηση ή ένα βρέφος, στα οποία αναγνωρίζουμε ίσα δικαιώματα στη ζωή.

Τι είναι αυτό που μας κάνει να θεωρούμε τη ζωή των ζώων τόσο κατώτερη και ασήμαντη απέναντι στη δική μας, ώστε να έχουμε πλήρη δικαιώματα πάνω της και, ενώ έχουμε τα μέσα να μειώσουμε τον πόνο που τους προκαλούμε, να μην το κάνουμε; Τι είναι αυτό που διακόπτει την ηθική μας όταν φτάνουμε στα ζώα; Προσωπικά πλέον δε μπορώ να βρω κάτι.

Μπορούμε όμως να γίνουμε όλοι τέλειοι ζεν μοναχοί στην κορυφή ενός βουνού και να τρεφόμαστε με πέντε αποξηραμένους σπόρους την ημέρα, χωρίς να πειράζουμε κανέναν; Εντάξει, ας μη γίνουμε ζεν. Το ερώτημα είναι κίβδηλο. Επειδή κάτι ιδεατό μοιάζει αδύνατο, αυτό δε σημαίνει ότι δε μπορούμε να επιδιώξουμε κάτι καλύτερο εντωμεταξύ. Μπορούμε να εξελίξουμε λίγο ακόμη την ηθική μας ώστε να γίνει ακόμη περισσότερο ανθρώπινη και οικουμενική;

Μπορούμε!

Κεντρική εικόνα από: Gemma Evans on Unsplash.

Τι κοιτάτε;