Τάκης Μπουγιούρης

Είμαστε απλώς το άθροισμα των συστατικών μας; Δηλαδή είμαστε 2 χέρια, 2 πόδια, ένα κεφάλι, κοκ και αυτή η λίστα είναι ικανή να μας περιγράψει πλήρως; Ενστικτωδώς νομίζω όλοι θα πούμε όχι. Αυτοί που αντιμετωπίζουν το θέμα κάπως πιο μεταφυσικά ή θρησκευτικά θα το αναγάγουν σε αξίες αυθύπαρκτες ή θεόσταλτες, σε κάτι ανώτερο από εμάς που όμως μας επικαθορίζει. Αλλά και οι πλέον ρασιοναλιστές, οι άθεοι, θα συμφωνήσουν πιστεύω όμως για διαφορετικούς λόγους. Αυτή την αξία που έχουμε πάνω από τα καθαρά υλικά συστατικά μας την έχουμε γιατί εμείς τη δίνουμε σε εμάς, έχουμε ηθική που την αναλύουμε και τη φιλοσοφούμε και την εξελίσσουμε.

Με το παραπάνω δεν ισχυρίζομαι ότι έχουμε μη υλικά συστατικά, όμως η αξία αυτή που προσδίνουμε πχ στην ανθρώπινη ζωή είναι κάτι που δεν υπάρχει στην ύλη, είναι μια ιδέα που η ανθρώπινη ύλη μπορεί να συλλάβει και να διατυπώσει. Μη με ρωτήσετε αν αυτή η ιδέα προϋπήρχε και την ανακαλύψαμε. Δεν έχω καμία ένδειξη που να δείχνει προς αυτή την κατεύθυνση.

Και τι σημασία έχουν τα παραπάνω τα αυτονόητα, όπως τα παρουσιάζω εγώ τουλάχιστον; Έχουν. Γιατί οι ανθρώπινες κοινωνίες είναι αθροίσματα ανθρώπων που συνυπάρχουν. Και φοβάμαι ότι ζούμε σε εποχές έντονης πόλωσης, όπου το άθροισμα των κοινωνιών μας μειώνεται, καθώς χωριζόμαστε σε στρατόπεδα με, κατά τα φαινόμενα, ολοένα και λιγότερα κοινά στοιχεία, ολοένα και λιγότερους κοινούς στόχους, στρατόπεδα ολοένα και πιο στεγανά, χωρίς μεγάλες επικαλύψεις. Τα παραδοσιακά ενωτικά στοιχεία μας ήταν η οικογένεια, το έθνος, η θρησκεία.

Τα αποδομήσαμε ωσάν να μην ήταν οχήματα νεωτερικότητας και προόδου. Η οικογένεια ασκεί καταπίεση. Η θρησκεία είναι η κακιά εκκλησία, η συντήσηση και οι σταυροφορίες. Το έθνος είναι ο εθνικισμός, η μισαλλοδοξία, ο ρατσισμός. Χρειαζόμαστε μια πιο ήπια και ενωτική προσέγγιση που να συνενώνει όσο το δυνατόν περισσότερες δημιουργικές δυνάμεις της κοινωνίας μας.

Λες και το ήξερα και έγραφα για τις ποσοστώσεις πριν λίγες μέρες και ήρθε και το κάνσελ των 17 ανδρών κωμικών της παράστασης -που δε θα γίνει- Πες το ψέμματα. Με ενδιαφέρει μια συγκεκριμένη πτυχή αυτού: η συλλήβδην ομαδοποίηση ατόμων με βάση ένα χαρακτηριστικό τους, πχ το φύλο, αν είναι άνδρες ή γυναίκες. Αυτή η ομαδοποίηση, η αυτόματη, σχεδόν αυτονόητη που γίνεται εύκολα και ως ένστικτο βασίζεται σε ένα ηθικά θετικό ελατήριο αλλά εκφράζεται με αφέλεια που γίνεται επικίνδυνη.

Τι μας λέει αυτή η λογική; Οι 17 αυτοί άνδρες επιλέχθηκαν επειδή είναι άνδρες, οι γυναίκες αποκλείστηκαν επειδή είναι γυναίκες. Και η κριτική αυτή συμπεριλαμβάνει τόσο την περίπτωση η διάκριση να έγινε επί τούτω όσο και υποσυνείδητα. Δεν έχω αντίρρηση σε αυτό το τελευταίο, ότι δηλαδή είναι κάτι που μπορεί να συμβεί. Έχω σοβαρή αντίρρηση όμως στο να θεωρούμε δεδομένο ότι συνέβη.

Αυτοί οι άνδρες λοιπόν θεωρούνται όλοι μαζί συλλήβδην προνομιούχοι. Και με το προνομιούχοι υπονοείται κάποιο προνόμιο που τους δόθηκε χωρίς να παλέψουν για αυτό. Δεν ενδιαφέρει το αν κάποιος από αυτούς είχε κάποιο σοβαρό πρόβλημα να ξεπεράσει στη ζωή του, αν ήταν φτωχός, αν μεγάλωσε σε κάποια απομονωμένη επαρχία. Αρκεί που ήταν άντρας και αυτό είναι αρκετό για να κρίνουμε ότι τα βρήκε εύκολα στη ζωή του.

Αντίστροφα, θεωρείται αυτονόητο και προσπερνιέται αβασάνιστα το ότι οι γυναίκες συνάδελφοί τους είναι ντε φάκτο αδικημένες από τη ζωή, μη προνομιούχες και άρα πρέπει αυτό να ισορροπηθεί. Δεν ενδιαφέρει αν κάποια γεννήθηκε σε ευκατάστατη οικογένεια, αν είχε ευκαιρίες και γνωριμίες στη ζωή της. Αρκεί το ότι είναι γυναίκα για να θεωρηθεί καταπιεσμένη μειονότητα.

Γενικά λοιπόν εύκολα πέφτουμε σε ένα τσουβάλιασμα των ανθρώπων που αγνοεί την ατομικότητά τους. Κι ίσως μας φανεί πταίσμα αν το δούμε ως μεμονωμένη περίπτωση αλλά ας προσπαθήσουμε να το φανταστούμε σε έκταση. Ας φανταστούμε αυτή τη φιλοσοφία να εφαρμόζεται υποχρεωτικά και παντού. Γιατί, αν είναι κάτι καλό, έτσι δε θα πρέπει να γίνει;

Να ξεκαθαρίσω ότι εξακολουθώ να θεωρώ τις προσπάθειες για συμπερίληψη σε επίπεδο κουλτούρας εξαιρετικά χρήσιμες σε εταιρείες και οργανισμούς. Όπως και τις προσπάθειες ενδυνάμωσης μη προνομιούχων ομάδων. Αυτό που φοβάμαι είναι η θεσμική και υποχρεωτική εφαρμογή της για τους λόγους που εξήγησα.

Ας επιχειρήσω μια προσέγγιση:

Ηθική είναι εκείνο το σύστημα σκέψης και ενστικτώδους προδιάθεσής μας που επιχειρεί να κυβερνήσει τις πράξεις μας που επηρεάζουν και άλλους ανθρώπους. Κατ΄επέκταση και ο τρόπος και ο βαθμός στον οποίο κατανοούμε αυτό το σύστημα και η έκταση που δίνουμε σε αυτό.

Σημειώσεις:

• σύστημα σκέψης [1]: γιατί αποκτά στοιχεία αναλυτικά, λογικά, που τα διερευνούμε φιλοσοφικά, τα παρατηρούμε, μετράμε πράξεις και αποτελέσματα
• σύστημα σκέψης [2]: γιατί μελετώ εδώ τη ηθική σε προσωπικό επίπεδο και στο πώς την προσλαμβάνει ο καθένας μας και όχι σαν ένα εξωτερικό σύστημα κανόνων
• ενστικτώδους προδιάθεσης: γιατί η ηθική μας είναι και σε μεγάλο βαθμό εγγεγραμμένη μέσα στη βιολογία μας
• επιχειρεί: γιατί δεν το καταφέρνει πάντα, συχνά θεωρούμε ότι ξέρουμε το καλό αλλά δεν το κάνουμε
• άλλους ανθρώπους [1]: αλλά και όχι μόνο, μπορεί να αφορά οποιοδήποτε ον θεωρούμε ότι αξίζει ηθικής αντιμετώπισης – στα άβια όντα δεν έχουμε επεκταθεί ακόμα, αν και τα συμπαρασύρει καμιά φορά συνεκδοχικά η σύνδεσή τους με κάποιο πρόσωπο ή ομάδα που θεωρούμε ιερά ή σημαντικά
• άλλους ανθρώπους [2]: έμφαση στο “άλλους”, η ηθική δεν έχει καμία αξία -πιθανότατα δε θα είχε ποτέ καν υπάρξει- αν εξετάζουμε μόνο ένα άτομο και για πράξεις που με κανέναν τρόπο δεν επηρεάζουν άλλα άτομα

Η θρησκεία φαίνεται πως ήταν μια πρωτόγονη κωδικοποίηση της ηθικής μας αλλά και μορφή πολιτικής οργάνωσης. Εξελίχθηκε από δεισιδαιμονική έκφραση/εξήγηση των φυσικών φαινομένων σε σε ένα πιο σύνθετο σύστημα για το καλό, το κακό και την κοινωνική οργάνωση. Μοιάζει, δε, να είναι κάτι σχεδόν απαραίτητο εξελικτικά στην ανθρώπινη βιολογία, ή, για να το πω λιγότερο αυστηρά, σα να έχει μια θέση η ανθρώπινη εξέλιξη για αυτήν. Αν αυτή η θέση δεν αναπληρωθεί από κάτι άλλο εξίσου συνδετικό και συνεκτικό για μια κοινωνία, τότε μένει ένα επικίνδυνο κενό.

Ας δούμε δύο συγκρουόμενες απόψεις επ’ αυτού:

Dawkins:

Η ηθική μας είναι μέρος του εξελικτικού μας πλεονεκτήματος, την έχουμε ανεξάρτητα από τις θρησκείες μας και άρα αυτές δεν τις χρειαζόμαστε.

Haidt:

Η θρησκεία (πιο σωστά η ανάγκη για κάτι ιερό) είναι εξελικτικά απαραίτητη στην εδραίωση της ηθικής μας και της κοινωνικής συνοχής και άρα δε θα πρέπει να προσπαθούμε να την ξεριζώσουμε ριζοσπαστικά.

Κι άλλες σχετικές σκέψεις εδώ.

[Διαβάζοντας, Johnathan Haidt, The righteous mind και Richard Dawkings, The god delusion]

Ο τίτλος του άρθρου αναφέρεται χιουμοριστικά -αν δεν το καταλάβατε ήδη- στο γνωστό σκετς των Monty Python από την ταινία Life of Brian, όπου μια ομάδα Εβραίων συζητούν για τη ρωμαϊκή κατοχή που υφίστανται και αν τελικά οι Ρωμαίοι έχουν κάνει κάτι στ’ αλήθεια για αυτούς. Αναδύεται χιουμοριστικά η πολυπλοκότητα σχέσεων ακόμη όπως και αυτή καταπιεζόμενου-καταπιεστή.

Οι Ρωμαίοι ήταν κατακτητές μεν, αλλά έχτισαν υδραγωγεία, καθάρισαν την πόλη και διάφορα άλλα που οι σπαρταριστοί χαρακτήρες των Monty Python συνειδητοποιούν ένα προς ένα. Όμως ο αρχηγός της ομάδας, καθώς τα παραδέχεται όλα αυτά ένα προς ένα, αναφωνεί με έμφαση”Καλά όλα αυτά, ναι, αλλά τι έχουνε κάνει οι Ρωμαίοι στ’ αλήθεια για εμάς;”.

Κάπως έτσι μπορεί να αναρωτηθεί κανείς για τις θρησκείες και για τους θεούς. Πώς προέκυψαν και τι τελοσπάντων χρησιμότητα είχαν; Ειδικά για έναν άθεο σαν κι εμένα μπορεί το ερώτημα να φαντάζει αναπάντητο. Τι αξία έχει μια πίστη σε κάτι που δεν υπάρχει; Τι αξία έχει η ενασχόλησή μας με αυτή την πίστη και μάλιστα με τρόπο που να απαιτεί κόπο, χρόνο, χρήμα και μάλιστα ιστορικά να έχει προκαλέσει τόσα δεινά, πχ μισαλλοδοξία, καταπίεση, πόνο, θάνατο; Λοιπόν, τι έχει κάνει στ’ αλήθεια ο θεός για εμάς;

Υπάρχουν δύο θεωρίες. Η πρώτη εκφράζεται από τον εξελικτικό βιολόγο Richard Dawkins στο The God Delusion. Εξελικτικά φυσικά! Οι άνθρωποι έχουμε την τάση να αποδίδουμε αιτίες και σκοπούς στα πάντα προσπαθώντας να εξηγήσουμε και να καταλάβουμε τον κόσμο γύρω μας. Αναζητώντας αιτίες σε φυσικά φαινόμενα δεκάδες και εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν είδαμε σε αυτά φανταστικές οντότητες που τα προκαλούν και τις ονομάσαμε θεούς. Γύρω από αυτούς δημιουργήθηκαν θρησκείες.

Ταυτόχρονα οι άνθρωποι έχουμε την τάση να συνδεόμαστε με άλλους ανθρώπους και ειδικά με αυτούς που μας έχουν αναθρέψει. Στρεφόμαστε σε αυτούς για επιβίωση και βοήθεια σε μεγάλο μέρος της ζωής μας. Σε αυτούς δείχνουμε  σεβασμό και υποχωρητικότητα. Δεχόμαστε αυτά που μας διδάσκουν και μας διδάσκουν τις δεισιδαιμονίες που προαναφέρθηκαν.

Έτσι αυτές οι δεισιδαιμονίες επιβιώνουν στις χιλιετίες και μέχρι σήμερα, παρόλο που -τεράστια έμφαση εδώ- αυτό το χαρακτηριστικό δε μας δίνει κάποιο πλεονέκτημα. Και δε μας δίνει κάποιο πλεονέκτημα γιατί ο Dawkins και οι New Atheists γενικά πιστεύουν ότι η θρησκεία α) έχει κόστος στη διαχείριση και εξέλιξή της, θέλει προσευχές, ναούς, αφιέρωση προσωπικού και ομαδικού χρόνου κλπ και β) έχει προκαλέσει χίλια μύρια δεινά στην ανθρωπότητα, πολέμους, διχασμούς, καταπιέσεις κλπ.

Η άλλη θεωρία έρχεται από τον εξελικτικό ψυχολόγο Johnathan Haidt στο The Righteous Mind. Παρεπιπτόντως και τα δύο αυτά βιβλία είναι υποδείγματα καθαρής και ορθολογικής γραφής. Ειδικά το τελευταίο είναι και αποκαλυπτικό στο πώς ο νους μας εξελίχθηκε να σκέφτεται ηθικά. Ηθικά! Η λεπτομέρεια που ο Haidt λέει πως διέφυγε από το Dawkins.

Λέει, λοιπόν, ο Haidt, συμφωνώντας αρχικά, πως, πράγματι, οι πολύ μακρινοί μας πρόγονοι ανέπτυξαν την τάση να αναζητούν σκοπό και αιτία στα πράγματα και έτσι εύκολα αναπτύχθηκαν οι δεισιδαιμονικές θεότητες, εξηγώντας έτσι την αφιλόξενη για τον πρωτόγονο άνθρωπο φύση. Αυτές οι θεότητες ήταν αρχικά μάλλον βάρβαρες και χωρίς σκοπό. Υπήρχαν επειδή αυτό έδινε μια εξήγηση. Δεν ήταν κατανάγκην καλές ή κακές ή μπορεί να ήταν καλές και κακές ανάλογα με το ποιο φαινόμενο εξηγούσαν. Ο ήλιος είναι κάτι καλό αλλά ο κεραυνός κάτι επικίνδυνο κοκ.

Όμως ταυτόχρονα ο πρωτόγονος άνθρωπος άρχισε να αναπτύσσει και στοιχεία ηθικής που του επέτρεψαν να συνεργάζεται με άλλους ανθρώπους σε ομάδες. Αμοιβαιότητα, επιβράβευση, τιμωρία. Μπορεί αυτά να μας μοιάζουν στοιχειώδη όμως είναι ρηξικέλευθα στοιχεία προόδου από την προηγούμενη κατάσταση του ζώου. Η ηθική τον βοήθησε να περάσει από τη αγέλη, που απλά επιβιώνει σε μεγάλα μπουλούκια, σε ομάδες με κοινούς σκοπούς.

Η θρησκεία και οι θεοί της άρχισαν να γίνονται πλέον όχι απλά εξηγήσεις των φυσικών φαινομένων αλλά και οι πνευματικοί τοποτηρητές της ηθικής. Η ηθική τρόπον τινά θεσμοθετήθηκε πάνω στα πρόσωπα των θεών, οι οποίοι μετεξελίχθηκαν και δεν ήταν πλέον πρωτόγονες δεισιδαιμονικές φιγούρες αλλά ηθικοί ταγοί. Επιπλέον όλα τα κοινωνικά στοιχεία που αναπτύχθηκαν από τη θρησκεία, όπως τελετές, τέχνες κλπ λειτούργησαν συγκολλητικά στις σχέσεις των ατόμων ανάμεσα στις ομάδες τους. Και οι θρησκείες που το κατάφεραν αυτό ισχυρότερα επικράτησαν των άλλων, όχι μόνο με βίαιες συγκρούσεις αλλά και με τρόπους πολιτισμικής επικράτησης.

Παράλληλα, δηλαδή, με τη φυσική επιλογή της θεωρίας της εξέλιξης του Δαρβίνου, που λειτουργεί σε επίπεδο ατόμου, λειτουργεί και μια φυσική επιλογή σε επίπεδο ομάδας. Αυτό είναι κάτι που -εξηγεί ο Haidt- θεωρούσαμε μάλλον λάθος ή το αποδίδαμε αυτόματα και συνεκδοχικά και πάλι στη φυσική επιλογή σε επίπεδο ατόμου όπως αυτή λειτουργεί όταν το άτομο βρίσκεται μέσα σε μια ομάδα. Όμως ήταν κάτι που είχε προβλέψει και ο ίδιος ο Δαρβίνος και τελικά το πιθανότερο είναι ότι πράγματι ισχύει.

Έτσι λοιπόν η θρησκεία αποκτά περισσότερο λειτουργική εξελικτική αξία. Εξηγείται και δε μένει ένα οξύμωρο που επιβίωσε ενώ δε θα έπρεπε. Δεν είναι απλά ένα βάρος, ένα κατάλοιπο αντί ένα πλεονέκτημα. Τάσσομαι λοιπόν με τον Haidt στο θέμα αυτό. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι στηρίζω τη δεισιδαιμονική εκδοχή των θρησκειών ή ότι τις αποδέχομαι ως κάτι μοιραίο. Κάθε άλλο.

Όμως έτσι καταλαβαίνω καλύτερα την ανθρώπινη φύση και δεν τάσσομαι ενάντιος στη θρησκεία ως ένα παράδοξο και αρνητικό φαινόμενο. Δεν τάσσομαι ενάντια στους ανθρώπους, δεν είμαι διχαστικός. Αναγνωρίζω την αξία της θρησκείας ως συγκολλητικής ουσίας σε μια ανθρώπινη κοινωνία και, όταν επιζητώ την κοινωνική εξέλιξη, δεν παραγνωρίζω την ανθρώπινη αυτή ανάγκη. Μόνο αναζητώ τρόπους να την αντικαταστήσω με κάτι άλλο, που όμως να είναι κοινό και σταθερό. Δε φέρομαι, επομένως, ριζοσπαστικά και ανατρεπτικά. Φέρομαι… εξελικτικά.

Πού μπορώ να στραφώ για κάτι τέτοιο; Σε έννοιες όπως το έθνος, σε υπερεθνικούς σχηματισμούς, όπως η ενωμένη Ευρώπη, σε έννοιες όπως ο ανθρωπισμός και η επιστήμη. Είναι έννοιες που μπορούν να λειτουργήσουν ενωτικά, το έχουν αποδείξει, όμως αυτή είναι μια διαδικασία αργή και επίπονη και μέχρι να πετύχουμε την παγκόσμια αδελφοσύνη καλό θα είναι να φερόμαστε στην πρόοδο κάπως συντηρητικά και όχι βολονταριστικά και ριζοσπαστικά. Γιατί είμαστε άνθρωποι.

Αλλά τι έχουνε κάνει οι Ρωμαίοι στ’ αλήθεια για εμάς;

Η σημερινή κοινωνία δέχεται ολοένα και περισσότερο τη διαφορετικότητα όπως κι αν προκύπτει αυτή. Από τη βιολογία (αναπηρία, φύλο, προσανατολισμός φύλου, σεξουαλικός προσανατολισμός, κλπ). Από το ίδιο το άτομο και την κοινωνία (καταγωγή, φυλή, θρησκεία, κλπ). Μάλιστα υπερτονίζει την αξία της διαφορετικότητας. Ίσως λίγο έντονα και άκριτα αλλά το αφήνω αυτό στην άκρη. Δεν αγγίζω εδώ το αν η διαφορετικότητα είναι ντε και καλά οριζόντια αποτελεσματική παντού και πάντα (τι παναπεί κιόλας αποτελεσματική καταρχάς;).

Διαβάζοντας το The blank slate του Steven Pinker αντιλαμβάνεται κανείς ότι ο άνθρωπος δε γεννιέται ως λευκός καμβάς, ως tabula rasa. Κουβαλάει από τη βιολογία του ένα κάρο ιδιότητες. Άλλες προφανείς (ύψος, μαλλιά, φωνή, δέρμα, κλπ). Άλλες λιγότερο προφανείς ή και τελείως αφανείς (εξυπνάδα -και τι είναι καταρχάς εξυπνάδα;-, δημιουργικότητα, πείσμα, κλπ). Και αυτές οι ιδιότητες είναι ισχυρές!

Βέβαια μια από τις διαχρονικές νίκες του ανθρωπισμού είναι ότι η βιολογία μας δε θα μας καθορίζει απόλυτα ως άτομα, ότι θα κάνουμε οτιδήποτε είναι στις δυνάμεις μας για να ελαττώσουμε τις αρνητικές της επιδράσεις και τους περιορισμούς που μας θέτει. Αυτό το παίρνουμε ως αυτονόητο. Αλλά δεν έχουμε προσδιορίσει τα όριά αυτού. Συμπεριφερόμαστε σα να μην υπάρχουν όρια! Όμως ο Steven Pinker λέει ότι αυτά υπάρχουν και τα υποτιμούμε. Διάβασέ τον, δες τις παρουσιάσεις του.

Επίσης υπενθυμίζει έναν κίνδυνο που ελλοχεύει στη θεωρία περί tabula rasa ανθρώπινης υπόστασης: αν είμαστε λευκός καμβάς τότε όλα είναι δυνατά και επιτρεπτά και αυτό αφήνει όλο το χώρο στις βολονταριστικές ελίτ να θέλουν να μας πλάσουν όπως αυτές το φαντάζονται ιδανικό. Γίνεται έτσι στοιχείο ανελευθερίας.

Και πάμε στην πλάνη του τίτλου.

Από τη μια υπερτονίζουμε τη διαφορετικότητα και το αίτημα για σεβασμό αυτής. Και καλώς κάνουμε! Ενώ από την άλλη ξεχνούμε την ισχύ της βιολογίας, της κληρονομικότητας, της ίδιας της φύσης μας. Στηρίζουμε τα δικαιώματα ανθρώπων που παρεκκλίνουν από τις -μέχρι πρότινος νοούμενες ως- αποδεκτές συμπεριφορές ανθρώπων με διαφορετικότητα, όπως οι γκέι και οι τρανς, επισημαίνοντας -επίσης καλώς- ότι απλά ακολουθούν τη φύση τους.

Ποιο είναι το κριτήριο που επανέρχεται για να ξεκαθαρίσει την πλάνη και τα όρια; Το φιλελεύθερο κριτήριο της βλάβης, της ζημίας. Live and let live. Αν δε σε βλάπτει, δε σε ζημιώνει κάποιος, άσε τον. Κατά τα άλλα έχετε τα ίδια δικαιώματα.

Καθαρό μυαλό, χιούμορ και μπούκλα, όλα σε ένα.

Οι ποσοστώσεις έχουν τρία βασικά προβλήματα:

1. Αν βρεθείς στη θέση να ωφελείσαι από αυτές δεν έχεις τρόπο να ξέρεις αν κέρδισες αυτό που κέρδισες με την αξία σου. Και ο καθένας έχει αυτομάτως το δικαίωμα να αμφισβητεί αν το κέρδισες με την αξία σου.
2. Θα υπάρχει πάντα η αμφιβολία ότι κάπου κάποιοι άλλοι άνθρωποι πιθανά αδικούνται. Το φάντασμα αυτό θα πλανάται πάντα πάνω από μια τέτοια απόφαση χωρίς τρόπο να απομακρυνθεί.
3. Δε θα μάθεις ποτέ αν η κατάσταση που θες να διορθώσεις έχει πραγματικά διορθωθεί, επειδή τα τελικά σου αποτελέσματα, θα είναι επηρεασμένα από την ποσόστωση, αν δηλαδή κριτήριο και στόχος είναι ταυτόσημα.

Υπάρχει και σειρά άλλων, δευτερευόντων προβληματισμών: προάγουν κουλτούρα μη αξιοκρατίας, μετρούν τους ανθρώπους με προκρούστειο τρόπο, τους ζυγίζουν με βάση εξωτερικά χαρακτηριστικά τους, τους ομαδοποιούν με τρόπο που, κατά τα άλλα, θα θεωρούσαμε αυτομάτως απάνθρωπο.

Ιδεολογικά, δε, τις βρίσκω κάπως μαρξιστικές -ως τρόπο σκέψης, όχι ως πολιτική ιδεολογία- γιατί είναι:

1. Βολονταριστικές: με απλοϊκό τρόπο η θέληση επικρατεί πάνω στην πραγματικότητα και το σκοπούμενο αποτέλεσμα γίνεται ιερό και ανώτερο από την υποκείμενη κατάσταση και τις παρενέργειες που τυχόν προκαλεί.
2. Ταξικές: διαχωρίζουν τους ανθρώπους με βάση κάποιου είδους χονδροειδή ταξινόμηση, η οποία ακολουθεί την αντίστιξη ανώτερου με κατώτερο, καταπιέζόμενου και καταπιεστή, καλού και κακού, χωρίς να ενδιαφέρονται για τις ιδιαιτερότητες του ατόμου.

Image credit: “Board of Directors and Officers of the Industrial Exhibition Association of Toronto 1930” by Toronto Public Library Special Collections.

Είχα κάνει κάποτε τη σκέψη ότι αυτό που θα χωρίζει πάντα τον άνθρωπο από την τεχνητή νοημοσύνη είναι ότι η δεύτερη είναι προϊόν κατασκευής του πρώτου. Είναι κάτι κατασκευασμένο, όχι αυθόρμητα και εκ της φύσεως, όπως ο άνθρωπος. Το ερώτημα έχει ενδιαφέρον αν αναλογιστούμε το γεγονός ότι η τεχνητή νοημοσύνη γίνεται αρκετά πολύπλοκη πλέον και ίσως σύντομα να μη μπορούμα να ξεχωρίσουμε ένα σύστημα από έναν άνθρωπο ή από την πραγματικότητα γενικότερα. Θα έχει τότε αυτό το σύστημα δικαιώματα; Θα πρέπει να γίνεται αποδεκτό/πιστευτό;

Ο Χαράρι όρισε το consciousness ως the ability to suffer. Τόσο απλοϊκά και αυτό μου αρέσει. Πρώτον γιατί την όρισε κάπως. Πολλές συζητήσεις στις μέρες μας για το θέμα δεν την ορίζουν καν (συνείδηση, επίγνωση, αίσθηση, συναίσθηση). Τη συζητάνε σα να ξέρουμε όλοι τι είναι, ξεχνώντας ότι πρόκειται για μια λέξη που μας ακολουθεί χρόνια χωρίς να έχει κάποια προϋπάρχουσα αξία και μπορεί να έχει και διαφορετική αξία ή ακόμη και ιδιότητες για τον καθένα μας. Άρα πώς να τη συζητήσουμε χωρίς να μιλάμε για το ίδιο πράγμα!

Δεύτερον γιατί την όρισε με ένα τελείως απλό και θεμελιώδη τρόπο που ακουμπά στο βάθος της ζωής αλλά και της ηθικής. Η ικανότητα να υποφέρουμε, να αισθανόμαστε δηλαδή πράγματα, είτε με ικανοποιήση είτε με δυσφορία, ακούγεται πράγματι ένας πολύ θεμελιώδης αλλά και πλήρης τρόπος να ορίσουμε τι ξεχωρίζει τη ζωή από τη μη ζωή. Παρεμπιπτόντως αυτός ο διαχωρισμός  είναι και ο διαχωρισμός που κάνει και το χορτοφαγικό κίνημα για να συμπεριλάβει τα ζώα στον κύκλο της ηθικής μας, ότι δηλαδή και αυτά έχουν την ικανότητα να υποφέρουν.

Αν λοιπόν κατασκευάσουμε ένα αρκετά περίπλοκο σύστημα, ένα ανθρωποειδές ας πούμε, που να μοιάζει και να συμπεριφέρεται σαν άνθρωπος σε ό,τι μπορούμε να εμείς αντιληφθούμε, τότε αυτό είναι άνθρωπος; Ή, έστω, του αναγνωρίζουμε δικαιώματα ανθρώπου; Αν του κατασκευάσουμε ακόμη και ένα απίστευτα περίπλοκο νευρικό σύστημα, έστω πανομοιότυπο με αυτό του ανθρώπου και του δώσουμε και φωνή να κλαίει και να ικετεύει όταν το νευρικό αυτό σύστημα πλήγεται;

Η απάντησή μου είναι πως όχι, αυτό το κατασκεύασμα, δεν είναι άνθρωπος, όσο καλά κι αν φέρεται ως τέτοιος και μας ξεγελά. Γιατί τι είναι αυτό που διαφοροποιεί αυτό το κατασκεύασμα από μια οθόνη υπολογιστή που τυπώνει τους χαρακτήρες “πονάω, σταμάτα σε παρακαλώ”.  Άλλωστε έχουμε και ανθρώπους σε καταστάσεις να μη μπορούν να επικοινωνήσουν πολύ καλύτερα από μια τέτοια οθόνη υπολογιστή. Τι τους διαφοροποιεί όλους αυτούς; Το γεγονός ότι δεν τους κατασκεύασε κάποια άλλη νοημοσύνη, ότι δημιουργήθηκαν από αυθόρμητες διαδικασίες της φύσης.

Είναι ένα κάπως ουσιοκρατικό επιχείρημα, όχι μόνο για τον άνθρωπο, αλλά και για τη ζωή γενικότερα, αλλά θέτει ένα καθαρό όριο.Και θέτει και ένα καθαρό όριο στην τεχνητή νοημοσύνη και αυτά που μπορεί να παραγάγει, ότι δηλαδή αυτά θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι έχουν παραχθεί από κάποια μηχανή.

Διαφορετικά ο άνθρωπος είναι απλά ένα σύνολο φυσικών ιδιοτήτων χωρίς κάποια άλλη αξία. Και, φυσικά, δε λέω ότι αυτή η αξία έρχεται από κάτι ανώτερο, από κάποιο πνεύμα ή θεότητα ή κάτι άλλο. Αυτή αξία αποδίδεται από τον ίδιο τον άνθρωπο κατά το ανθρωποκεντρικό “πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος”.

[Featured image credit: https://www.pexels.com/photo/photo-of-head-bust-print-artwork-724994/.]

Η τεχνητή νοημοσύνη είναι έτοιμη να μας καταπιεί, αν και όχι με τρόπο βιβλικό, να φέρει το τέλος του κόσμου, τα σάιμποργκ, το Σκάινετ και τέτοια πράματα. Πρόκειται να ανατρέψει μυριάδες πτυχές της καθημερινότητάς μας. Μυριάδες και άγνωστες. Άγνωστες και απρόβλεπτες. Αυτό το απρόβλεπτο είναι και το κάπως ανησυχητικό.

Επεξεργάζομαι τη σκέψη ότι ένα έργο (εικόνα, κείμενο, βίντεο) κλπ που έχει χρησιμοποιήσει επιδραστικά τεχνητή νοημοσύνη θα πρέπει να νομοθετηθεί ότι υποχρεούται να το δηλώνει φανερά, ώστε να επιτρέπει την κριτική αντιμετώπισή του ανάλογα. Χρησιμοποίησες τεχνητή νοημοσύνη; Ε, θα πρέπει να το ξέρω. Εσύ αν θες μην το σεβαστείς αυτό, αλλά το έργο σου περιέχει το διάγγελμα ενός πρωθυπουργού να λέει παραποιημένα λόγια, τότε, αν το αποδείξω, εσύ θα πρέπει να τιμωρηθείς.

Φυσικά αυτό σηκώνει πολλή κουβέντα. Τι πάει να πει επιδραστικά; Ποια ποσότητα τεχνητής νοημοσύνης είναι επιδραστική; Πώς τη μετράμε; Τι πάει να πει τεχνητή νοημοσύνη καλά καλά; Να το κάνουμε αυτό και σε άλλα “συστατικά” των έργων της ανθρώπινης διανοίας; Να το κάνουμε και σε ασήμαντα έργα τεχνητής νοημοσύνης; Ποια είναι ασήμαντα; Σε ποια μας νοιάζει και ποια όχι;

Βλέποντας όμως την έκταση της εξαπάτησης που μπορεί να προκύψει, τουλάχιστον πρέπει να απαιτήσουμε να γνωρίζουμε κάποια από τα συστατικά ενός έργου για λόγους διαφάνειας. Πώς έχουμε τα συστατικά ενός τροφίμου-προϊόντος στη συσκευασία του ή την αναφορά για πνευματικά δικαιώματα σε ένα έργο διανοίας; Κάπως έτσι!

Όσες φορές έχω αναρωτηθεί κατά πόσο ένα κράτος οφείλει να στηρίζει τα της θρησκείας (οικοδομήματα, δραστηριότητες, διάδοση) και προσπαθώντας να το συλλογιστώ αναλυτικά και όχι συναισθηματικά, καταλήγω ότι η θρησκεία για το κράτος θα πρέπει να είναι κάτι σαν τα σπορ.

Δηλαδή, εφόσον οι περισσότεροι από τους πολίτες της επιθυμούν αυτό το σπορ κι επιθυμούν το κράτος να στηρίζει αυτό το σπορ, ε, σε μια δημοκρατική πολιτεία αυτό θα πρέπει να γίνεται σεβαστό. Φυσικά αυτό έχει όρια. Για παράδειγμα, κανένα σπορ δε θα πρέπει να λειτουργεί αντίστροφα, προς τα πάνω, και να καθορίζει στην πολιτεία την υπόλοιπη νομοθεσία της. Όλα τα σπορ θα πρέπει να έχουν την ελευθερία να αναπτυχθούν. Κλπ.

Προσοχή, δεν ισχυρίζομαι ότι η θρησκεία είναι σπορ, ούτε και προσπαθώ να τη μειώσω στα μάτια αυτών που την θέτουν κάπου πολύ ψηλά στη ζωή τους. Απλώς για μένα υπάρχει αυτή η αναλογία και πιστεύω ότι ταιριάζει ωραιότατα σε ένα κοσμικό κράτος.

Οι σκέψεις αυτές αναδύθηκαν έπειτα από την περίπτωση της Αντιγόνης Ντρισμπιώτη, της πρωταθλήτριάς μας στο βάδην κι εφόσον έγινε γνωστό ότι δεν είχε τη στήριξη της πολιτείας στην προσπάθειά της μέχρι τα μετάλια. Όφειλε η πολιτεία να τη στηρίξει; Έτσι μονολεκτικά, όχι, δεν όφειλε. Δε θα μπορούσε να στηρίζει κάθε αθλητή που ίσως δίνει κάποιες ελπίδες για διάκριση. Μπορεί η περίπτωσή της να αποτελέσει παράδειγμα για να αλλάξουν κάπως οι κανονισμοί σχετικά με το πότε η πολιτεία στηρίζει έναν αθλητή; Ναι, φυσικά!

Παρενθετικά να πω ότι βρίσκω απίστευτα αλλόκοτο το άθλημα του βάδην. Σα να πηγαίνει κόντρα σε ό,τι έχει μάθει κανείς σε ένα αγώνισμα ταχύτητας. Σαν κάποιος διεστραμμένος να έβαλε πέντε περίεργους κανόνες για να φτιάξει ένα νέο άθλημα τρεξίματος. Αφού στέκουν αυτοί οι κανόνες τότε στέκουν τα πάντα! Αλλά εν πάση περιπτώσει για όσους το αγαπούν αυτή μάλλον θα είναι και η ομορφιά του. Μήπως στο μπάσκετ δεν απαγορεύεται πχ να κάνεις ελεύθερα βήματα; Γιατί να υπάρχει αυτός ο περιορισμός; Ε, αυτοί οι περιορισμοί είναι που κάνουν ένα άθλημα.

Να πω, επίσης παρενθετικά, ότι θεωρώ κάθε άνθρωπο που επιδεικνύει τόση αφοσίωση και πειθαρχία για ένα στόχο ιδιαίτερα αξιοθαύμαστο. Μας δείχνει μια καλή εκδοχή του εαυτού μας, μας ενώνει, μας εμπνέει. Ωραία είναι και που αισθανόμαστε λίγο “ψηλότεροι” από τους υπόλοιπους λαούς όταν εμείς κερδίζουμε ένα μετάλλιο και όχι αυτοί. Αλλά ίσως χωρίς τον ανταγωνισμό να μην είχαμε αθλητισμό, ίσως να ξεμέναμε μόνο με βαρετή άσκηση. Καλή κι η άσκηση, αλλά ως αυτοσκοπός πολύ βαρετή! Και τι καλύτερος τρόπος να προωθήσεις την άσκηση παρά με το να την κάνεις διασκεδαστική.

Κι εν πάση περιπτώσει, αφού για μένα η θρησκεία είναι σπορ και τα σπορ είναι ήδη σπορ, θα πρέπει το κράτος να τα επιδοτεί; Οι πολλοί ακόμη αυτό πιστεύουν ακόμη προφανώς, εμμένοντας στο παραδοσιακό ιδεώδες που κουβαλιέται στην κλασσική και αναγεννησιακή ιδέα του ολυμπισμού και του “νους υγιής εν σώματι υγιεί”. Αλλά κάνουν καλά;

Εν γένει πιστεύω πως ναι κι αυτό 1) γιατί φαίνεται ότι ο αθλητισμός ακόμη μας συγκινεί και μάλιστα πολύ, β) είναι θετικό το κράτος να προάγει την υγεία μέσα από τον αθλητισμό και γ) γιατί πρέπει να έχουν πρόσβαση σε αυτόν όλοι ανεξαρτήτα από τις οικονομικές τους δυνατότητες.

Αλλά κάνει καλά το κράτος να επιδοτεί και τον πρωταθλητισμό; Εδώ τα πράγματα είναι πιο σύνθετα γιατί η επιλογή του χρηματοδοτούμενου και το μέγεθος της χρηματοδότησης σηκώνουν φυσικά πολύ κουβέντα, όταν μιλάμε για δημόσιο χρήμα. Θα έλεγε κανείς ότι ακριβώς πάνω στην ίδια τη λογική που λέει “ας γίνει αυτό που θέλουν οι πολλοί” θα έπρεπε αντίστοιχα να το χρηματοδοτήσουν αυτοί οι πολλοί αλλά μέσα από τη δική τους τσέπη. Αλλά τότε ένας πρωταθλητής θα έχει νόημα πλέον να εκπροσωπεί την πατρίδα του ή απλά τους χορηγούς του; Θέλει λοιπόν ένα κράτος να εκπροσωπείται αθλητικά; Για την ώρα γενικά τα κράτη θέλουν.

Και κλείνω με μια τελευταία παρένθεση: είναι περίεργος και ενίοτε βάρβαρος αυτός ο πρωταθλητισμός, που παίρνει μικρά παιδάκια και τα εκπαιδεύει να κυνηγούν το εκατοστόμετρο ή το δέκατο του δευτερολέπτου για μια ζωή, ενώ ένα μικρό στραβοπάτημα ξεχωρίζει για τη συντριπτική πλειοψηφία από αυτά τη δόξα από την αφάνεια. Αν ίσως αυτό το κυνήγι γινόταν έμπνευση για την υπόλοιπη ζωή μας, τότε ίσως η θυσία τους αυτή να αξίζει κάτι.

Photo credit: https://www.pexels.com/photo/photo-of-people-walking-on-street-2530130/.

Η ηθική μας μπορεί να αναφέρεται απλώς στην καθημερινή έννοια του καλού. Να κάνεις το καλό, όπως αυτό θεωρείται πάνω-κάτω καθορισμένο από την κοινωνία γύρω σου και όπως αυτό έχει διυλιστεί από την ανατροφή σου. Υπάρχει η ηθική που εφαρμόζεται στη νομοθεσία μας. Και υπάρχει και η αναλυτική ηθική, ο κλάδος της φιλοσοφίας που με λογικά επιχειρήματα προσπαθεί να δομήσει ηθικούς κανόνες .

Με τα χρόνια η ηθική μας γίνεται πιο συμπεριληπτική. Ο κύκλος δηλαδή ο οποίος περιλαμβάνει τις οντότητες στις οποίες η ηθική μας στρέφεται με θετικό πρόσημο διευρύνεται. Τα δικαιώματα των ανθρώπων αναγνωρίζονται και αποκτούν καθολική ισχύ. Το ίδιο σταδιακά και τα δικαιώματα των ζώων.

Υπάρχει το αντιχορτοφαγικό επιχείρημα πως η ηθική μας πρέπει να εστιάζει μόνο προς τις οντότητες που είναι ικανές για αντίστοιχη ηθική με εμάς. Αναγνωρίζει δηλαδή στην ηθική υποχρεωτικά την ανταποδοτικότητα. Το επιχείρημα θεωρεί ότι αναφέρεται, επομένως, μόνο στους ανθρώπους. Όμως δε συμφωνούν όλοι οι άνθρωποι στους ίδιους ηθικούς κανόνες ούτε έχουν την ικανότητα να τους αναπτύξουν με τον ίδιο τρόπο. Επιπρόσθετα υπάρχουν είδη ζώων που δείχνουν ανταπόδοση στη φροντίδα και τη στοργή τόσο μεταξύ τους όσο και των ανθρώπων.

Από αυτό αυτομάτως συμπεραίνουμε ότι δικαιούμαστε να φυλακίζουμε και να τρώμε: ανθρώπους με νοητική υστέρηση, ανθρώπους που καταδικάζονται για εγκλήματα, ανθρώπους από μέρη του κόσμου με λιγότερο συμπεριληπτική ηθική από εμάς. Το αντίστροφο θα πρέπει ισχύει με είδη ζώων όπως σκύλοι, γάτες, γουρούνια, άλογα, κατσίκες, πρόβατα κλπ. Δεν το συζητώ καν για χιμπατζήδες, γορίλες κλπ, αυτοί έχουν γλιτώσει το φάγωμα.

Μπορούμε και καλύτερα: σταματάμε να βασανίζουμε και να τρώμε όλα τα ζώα.

Image credit: “Two apes share a moment” by Indo_girl2010 is licensed under CC BY-SA 2.0. To view a copy of this license, visit https://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0/?ref=openverse&atype=rich.