Συχνά ακούγεται η ερώτηση “πιστεύεις στο θεό;” και καλείται κανείς να απαντήσει αυτομάτως και απλώς με ένα ναι ή με ένα όχι. Όμως σε αυτή την ερώτηση υπάρχει μια πολύ προβληματική έννοια: ο θεός. Τι είναι θεός; Για να ρωτήσουμε κάποιον αν πιστεύει στο θεό, θα ήταν τίμιο πρώτα να ορίσουμε τι εννοούμε με αυτή την έννοια και να μην την αφήσουμε σε ό,τι συγκεχυμένο μπορεί να έχει κανείς στο μυαλό του από τις εμπειρίες του και τη συναναστροφή του με άλλους ανθρώπους. Άλλωστε, μοιάζει να είναι μια πολύ σημαντική οντότητα αυτός ο θεός για να την αφήσουμε να είναι φλου κι απροσδιόριστη.
Εκεί τα πράγματα ζορίζουν. Οι περισσότεροι άνθρωποι αδυνατούν να ορίσουν τι εννοούν με αυτή την τόσο συχνά χρησιμοποιούμενη και τόσο ευρύτατα διαδεδομένη λέξη. Θα υποπέσουν σε ευκολίες και τσιτάτα. Όμως δε θα ήταν και τίμιο να απαντήσει κανείς σε αυτές τις ευκολίες και τα τσιτάτα. Θα τους αδικούσε. Ένας ορισμός θα όφειλε να περιέχει την περιγραφή των ιδιοτήτων αυτού που ορίζει. Τι ιδιότητες όμως έχει μια οντότητα που ονομάζουμε θεός; Καλός, πανάγαθος, παντοδύναμος, πανταχού παρών.
Μπορούμε να τις συζητήσουμε όλες μία προς μία, όμως εδώ με ενδιαφέρει κάτι που δεν είναι ιδιότητα, κάτι που αφορά την ίδια την ύπαρξή του, άσχετα με το τι ιδιότητες θα του προσδώσουμε. Άλλωστε, αν δούμε έξω από τη χριστιανική μας φούσκα, θα βρούμε και θεούς όχι παντοδύναμους και συχνά όχι και τόσο αγαθούς. Κι ακόμη, οι ιδιότητες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδειχθούν, είναι περισσότερο αυθαίρετες δηλώσεις.
Γίνεται λοιπόν συχνά ο ισχυρισμός ότι “θεός είναι αυτός που έφτιαξε το σύμπαν”. Αυτός δηλαδή που έφτιαξε τα πάντα γύρω μας, όσα μπορούμε να αισθανθούμε με τις αισθήσεις μας και με τις τεχνικές και τεχνολογίες μας και όσα δεν έχουμε ακόμη καν αγγίξει. Αυτός ο ισχυρισμός δεν αποδίδει κάποια συγκεκριμένη ιδιότητα στην έννοια θεός, αλλά βασίζεται στη σκέψη ότι, αφού ο κόσμος γύρω μας υπάρχει, άρα κάτι τον έφτιαξε.
Αυτός ο ισχυρισμός είναι λοιπόν εξαιρετικά προβληματικός!
Πρόβλημα 1: ποιος έφτιαξε το θεό;
Αφού κάποιος έχει το δικαίωμα να αναρωτηθεί “ποιος έφτιαξε το σύμπαν” και να απαντήσει ότι “υπάρχει μια οντότητα που είναι ο θεός και αυτή η οντότητα έφτιαξε το σύμπαν” δεν έχει το δικαίωμα να αποδράσει από το ίδιο ερώτημα σχετικά με το θεό. Ποιος έφτιαξε το θεό; Εκεί αρχίζουν νέοι ισχυρισμοί και σταματούν τα λογικά επιχειρήματα. Γιατί το επιχείρημα πως κάτι που υπάρχει κάπως θα προέκυψε έχει μια βασική λογική. Αλλά γιατί πρέπει να υπάρχει μια πρωταρχική αιτία η οποία δεν έχει τη δική της πιο… πρωταρχική αιτία; Αν κανείς δυσκολεύεται να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα, ε, η τίμια απάντηση είναι “δεν ξέρω”. Αν τον τρώει πολύ ας το μελετήσει, αλλά δε θα ήταν τίμιο απλά να κάνει τον ισχυρισμό ότι, ε, ο θεός δε χρειάζεται φτιάξιμο. Γιατί; Γιατί έτσι θέλω.
Σε αυτό το σημείο ακούγεται το ασθενές, κατ΄ εμέ, επιχείρημα ότι αν πρέπει να έχουμε μια αιτία για κάθε αιτία τότε θα έχουμε στο τέλος μια άπειρη συνέχεια αιτιών και τελικά είναι αδύνατο να έχει υπάρχει οτιδήποτε, αν πρέπει να γυρίσουμε απείρως πίσω στο χωροχρόνο. Αλλά το επιχείρημα είναι ασθενές γιατί προβάλει στο χωροχρόνο τη δική μας αίσθηση για το χώρο και το χρόνο. Ίσως κάποτε να μην υπήρχε καν χώρος ή χρόνος. Η μοντέρνα κοσμολογία δεν τα θεωρεί αυτά ερωτήματα που απαντώνται αυτομάτως. Τι κάνει; Λέει “δεν ξέρω, ας το μελετήσω όσο πιο βαθιά μπορώ”. Δεν κάνει όμως τεραστίων διαστάσεων ισχυρισμούς γύρω από αυτό, αποδίδοντας συγκλονιστικές ιδιότητες σε μια οντότητα που κρύβεται πίσω από όλη τη δημιουργία και η οποία μάλιστα κάποτε, δισεκατομμύρια κατ’ ελάχιστον χρόνια από τότε που είχε την έμπνευση να φτιάξει τον κόσμο, έστειλε σε αυτόν και κάποιους συγκεκριμένους απεσταλμένους της για να μεταδώσουν το μήνυμά της (προφήτες, οράματα, θεανθρώπους, κλπ).
Πρόβλημα 2: πώς ξέρουμε εξαρχής ότι το σύμπαν φτιάχτηκε;
Ακούγεται παράδοξο αλλά το παράδοξο δεν είναι τόσο το ερώτημα όσο ο αρχικός ισχυρισμός. Βλέπουμε ένα αυτοκίνητο και ξέρουμε ότι το έφτιαξαν άνθρωποι με σχέδιο και πλάνο για τη χρήση του. Βλέπουμε όμως και ένα δέντρο και ξέρουμε με πολύ καλή ακρίβεια ότι κανείς δεν το έφτιαξε. ΟΚ, μπορεί κάποιος να το φύτεψε ή να το έσπειρε, όμως κανείς δεν πρωτοδημιούργησε την ύπαρξη “δέντρο”. Ξέρουμε με πολύ καλή ακρίβεια ότι στη φύση οι οργανισμοί είναι προϊόντα εξελίξεων, επιμειξιών, τυχαίων γεγονότων. Το ίδιοι και για τους ζωντανούς οργανισμούς. Γνωρίζουμε ότι η ζωή είναι προϊόν εξέλιξης μέσω της φυσικής επιλογής που περιέγραψε ο Δαρβίνος.
Αν κάποιος τώρα αρνείται το Δαρβίνο, τότε δε μένει παρά να του παρουσιάσουμε τις πάμπολλες αποδείξεις που έχουμε για την εξέλιξη των ειδών, τα ευρήματα της παλαιοντολογίας και της βιολογίας που μελετούν τα είδη σε βάθος εκατομμυρίων ετών. Συνήθως όμως αυτοί που κάνουν ισχυρισμούς κάπως πιο φιλοσοφικούς, όπως ο αρχικός μας, ότι δηλαδή τα πάντα έχουν μια αιτία, άρα και το σύμπαν θα έχει μια αιτία και αυτή είναι ο θεός, ε αυτοί οι άνθρωποι δεν αρνούνται την εξέλιξη των ειδών, απλά θα την αποδώσουν κι αυτήν στις “ρυθμίσεις” που έκανε ο θεός για αυτό το ανθρωπικό σύμπαν.
Πρόβλημα 3: ο θεός έχει έχει νοημοσύνη και προθέσεις;
Μυριάδες τα ερωτηματικά που ξεκινούν από αυτή την επισήμανση. Πώς ξέρουμε ότι αυτό που ονομάσαμε θεός είχε τη νοημοσύνη να φτιάξει το σύμπαν; Πώς ξέρουμε ότι ήταν καν κάτι νοήμον. Ή μήπως ήταν κάτι νοήμον μεν, αλλά με νοημοσύνη διαφορετική από τη δική μας; Πώς το αποκαλούμε καν τότε αυτό νοημοσύνη; Ή μήπως αποκαλούμε νοημοσύνη τους μηχανισμούς εκείνους της φύσης μέσω των οποίων φτάσαμε ως εδώ; Γιατί αν είναι αυτό το τελευταίο, τότε δε μιλάμε για κάποιο θεό, μιλάμε απλά για τη φύση και, προσωπικά, δεν έχω κανένα πρόβλημα με αυτή την απόδοση. Όμως αυτή η απόδοση νομίζω απομακρύνεται πολύ από τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται το θεό όσοι δέχονται αυτή την έννοια και όσοι πιστεύουν σε αυτόν. Πόσο μάλλον όσοι δέχονται ότι αυτός ο θεός έστειλε στη γη προφήτες, οράματα και θεανθρώπους και γενικά διάφορα φαινόμενα για να μεταδώσουν το μήνυμά του και να γίνει αισθητός στους ανθρώπους.
Με βάση τα παραπάνω νομίζω ότι γίνεται σαφές πως ο ορισμός “θεός είναι αυτός που έφτιαξε το σύμπαν” δεν είναι σαφής και επαρκής και οπωσδήποτε είναι πολύ προβληματικός. Ένας ορισμός θα έπρεπε να θέτει σαφή θεμέλια για να χτιστεί πάνω του ένα οικοδόμημα, όχι να δημιουργεί μεγαλύτερα ερωτηματικά. Και ποια είναι η απάντηση; Θα αναρωτηθεί κανείς Ποιος έφτιαξε λοιπόν το σύμπαν; Η τίμια απάντηση μπορεί να είναι ότι δεν ξέρουμε αν το έφτιαξε κάποιος ή αν φτιάχτηκε μόνο του ή από κάποιο φυσικό μηχανισμό. Κι αφού δεν ξέρουμε αλλά μας ενδιαφέρει, ε, ας το μελετήσουμε, ας το αναζητήσουμε με τα εργαλεία που έχουμε: την επιστήμη.
Κι αν δε βρούμε κάτι, δεν πειράζει.
Photo credit: “Hindu God Monster” by photographymontreal is marked with Public Domain Mark 1.0. To view the terms, visit https://creativecommons.org/publicdomain/mark/1.0/?ref=openverse.
εκτύπωση Κατηγορίες: αθεΐα, απόψεις, θρησκεία | rss 2.0 | trackback