Τάκης Μπουγιούρης

Δε μου αρέσουν καθόλου οι τίτλοι άρθρων που τελειώνουν με ερωτήματα. Συνήθως, οι πιο βαρύγδουποι ακολουθούν το νόμο του Betteridge για τα πρωτοσέλιδα: απαντιούνται απλά με “όχι”. Συνήθως τους συλλαμβάνει κανείς στην καλύτερη περίπτωση να σπέρνουν από μια εύλογη αμφιβολία ή να υπερβάλουν τρομολαγνικά στη χειρότερη. Αλλά στο συγκεκριμένο θέμα αισθάνομαι ότι υπάρχει πλέον πράγματι ένα ερώτημα που στέκεται αναπάντητο.

Να ξεκαθαρίσω ότι μέχρι τώρα στεκόμουν καθαρά υπέρ του κυρίαρχου αφηγήματος, ότι η κλιματική αλλαγή είναι ένα γεγονός, ότι ο πλανήτης μας θερμαίνεται ραγδαία, ότι τα ακραία καιρικά φαινόμενα που παρατηρούμε είναι αποτέλεσμα της. Και στήριζα -και στηρίζω ακόμη ενεργά, όχι θεωρητικά-  τις προτάσεις που θα τη μειώσουν: ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, ανακύκλωση, μείωση πλαστικών, μείωση κατανάλωσης βοοειδών, κλπ. Αλλά δεν είμαι πλέον τόσο σίγουρος. Θα μοιραστώ τους ενδοιασμούς μου και θα προσπαθήσω να καταλάβω τι συμβαίνει.

Ο Patrick Albert Moore είναι Καναδός, πρώην ακτιβιστής της Greenpeace Canada και μάλιστα από τα ιδρυτικά της μέλη τη δεκαετία του 1970, τότε που στέκονταν απέναντι στις πυρηνικές δοκιμές στον Ειρηνικό ωκεανό, στο κυνήγι των φαλαινών και των φωκιών. Και με επιτυχία! Παράτησε τη Greenpeace το 1986 όταν (sic) “άρχισαν να αποκαλούν τους ανθρώπους εχθρούς της γης”. Θα είναι ασφαλώς αυτή μια άποψη που έχετε ξανακούσει. Ότι οι άνθρωποι με το βάρβαρο πολιτισμό τους, τον αχόρταγο καταναλωτισμό τους, τον αδυσώπητο καπιταλισμό τους αλλά και τον υπερπληθυσμό τους, πρακτικά καταστρέφουν τον αγνό πλανήτη μας.

Από το 1986 που έφυγε από την Greenpeace, ο Moore ασκεί κριτική στο περιβαλλοντικό κίνημα, λέγοντας πως αυτό χρησιμοποιεί τακτικές εκφοβισμού, ότι καταστροφολεγεί και παραπληροφορεί, ενώ αγνοεί -το κίνημα- την επιστήμη και τα δεδομένα και προτιμά το συναίσθημα τον εντυπωσιασμό. Κι αυτό ίσως χτυπά μερικά καμπανάκια. Όλοι έχουμε δει διάφορες ακτιβιστικές δράσεις που ακροβατούν ανάμεσα στη θεατρικότητα και τη γραφικότητα (πχ πασίγνωστη η ρίψη σούπας στη Μόνα Λίζα στο Λούβρο το 2024).

Ισχυρίζεται, με νηφάλιο ύφος, ότι η κλιματική αλλαγή, όπως μας παρουσιάζεται εν είδει αποκάλυψης που επέρχεται, δεν ευσταθεί. Ότι η γη περνάει μια φυσιολογική αύξηση της θερμοκρασίας της που άρχισε με το τέλος ενός μικρού παγετώνα το 16ο αιώνα ενώ η αύξηση του CO2 άρχισε να συμβαίνει στο τέλος του 19ου αιώνα. Λέει ότι τα φυτά στην πραγματικότητα χρειάζονται περισσότερο CO2 για να τραφούν, το ξέρουμε ότι το κάνουν αυτό ήδη από το σχολείο. Πως το CO2 δεν είναι καν το σημαντικότερο αέριο θερμοκηπίου. Ότι η αύξηση στη στάθμη των ωκεανών είναι απειροελάχιστη, 1mm/έτος, προσωρινή και αντιμετωπίσιμη και δεν παρατηρείται καν παντού. Αναφέρει πως οι μετρήσεις της αύξησης της θερμοκρασίας γίνονται συντριπτικά από μετεωρολογικούς σταθμούς σε πόλεις όπου πράγματι η αύξηση είναι σημαντική λόγω κτιρίων και ασφάλτου. Και πως οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας έχουν πάρα πολλά μειονεκτήματα και λίγα οφέλη.

Έγραψε το βιβλίο με τον χαρακτηριστικό τίτλο “Fake Invisible Catastrophes and Threats of Doom“.

Δείτε τον και οι ίδιοι να τα αναλύει όλα αυτά:

Καταλαβαίνω ότι όλα αυτά πηγαίνουν κόντρα σε ό,τι έχουμε διδαχθεί για δεκαετίας. Κόντρα σε κάθε σχολική ή κρατική ή ιδιωτική δράση. Κόντρα σε κάθε σχεδόν πληροφορία που επίμονα μαθαίνουμε χρόνια τώρα. Κόντρα σε μια συμφωνία επιστημόνων που μοιάζει σχεδόν καθολική. Σχεδόν θυμίζει τις θεωρίες συνωμοσίας, όπως ότι τα εμβόλια προκαλούν αυτισμό. Είναι κόντρα σε αυτό που “όλοι ξέρουν και πρέπει να είσαι παλαβός για να πιστεύεις το αντίθετο”. Κόντρα στην κοινή γνώση. Διάολε, μέχρι και ο Τραμπ δεν πιστεύει στην κλιματική αλλαγή!

Όμως οι αντιρρήσεις που ακούγονται από την άλλη πλευρά μοιάζουν να πληθαίνουν και από σοβαρές φωνές. Μάλιστα ακούγονται και διάφορα άλλα, παράλληλα και σημαντικά επιχειρήματα. Όπως ότι, ενώ η Δύση, πασχίζει να μειώσει την κατανάλωσή της σε ορυκτά καύσιμα με στόχο το άμεσο απόλυτο μηδέν, η Κίνα είναι αυτή που καταναλώνει τεράστια ποσά σήμερα. Ή ότι τα ορυκτά καύσιμα είναι σημαντικός και φτηνός παράγοντας ενέργειας που θα βοηθήσει φτωχά κράτη να βγουν γρήγορα από τη φτώχεια τους και με τη σειρά τους να ενδιαφερθούν για το περιβάλλον, όπως κάνουν όλα τα ανεπτυγμένα κράτη.

Ο Ted Nordhaus, ιδρυτής του The Breakthrough Institute και συν-συγγραφέας του An Ecomodernist Manifesto με τον Michael Shellenberger εξηγεί πως δεν είναι ότι η κλιματική δεν υπάρχει ή ότι δεν είναι ανθρωπογενής. Αλλά ότι οι προβολές που γίνονταν την τελευταία 20ετία ήταν εξαιρετικά καταστροφολογικές και δε θα είχαν τα βιβλικά αποτελέσματα που ισχυριζόταν το κυρίαρχο αφήγημα. Επιπλέον, δεν είχαν υπολογιστεί εξελίξεις όπως ότι ο παγκόσμιος πληθυσμός φτάνει στο κορύφωμά του και σύντομα θα αρχίσει να μειώνεται, άρα ο υπερπληθυσμός δεν είναι θανάσιμος κίνδυνος, ότι η ανάπτυξη της οικονομίας της Κίνας, βασικής παγκόσμιας ρυπογόνου χώρας, θα σταματούσε κάποτε, ότι η ανάπτυξη γενικά των δυτικών κρατών κι αυτή θα έφτανε σε ένα πλατώ.

Το Ecomodernist Manifesto αποτελεί έκφραση της πεποίθησης ότι ο άνθρωπος δεν είναι μια εγγενώς κακή δύναμη στη φύση, ότι ανάπτυξη είναι εργαλείο της ανθρώπινης ευημερίας και ότι η επιστήμη και η τεχνολογία είναι αυτές που θα μας δώσουν τις λύσεις απέναντι στην κλιματική αλλαγή. Όχι η αποανάπτυξη, που θα πλήξει κυρίως τις αναπτυσσόμενες χώρες. Ένα μέρος επιβάρυνσης του περιβάλλοντος είναι απαραίτητο για την επιβίωσή μας και το αίτημα για ιδανικές καταστάσεις μηδενικών δεν είναι περισσότερο ωφέλιμο τελικά.

Εδώ τα εξηγεί όλα αυτά αναλυτικά:

Ταυτόχρονα ο περιβαλλοντικός ακτιβισμός έχει χάσει πολλή από την αξιοπιστία του και όχι μόνο εξαιτίας της γραφικότητας πράξεων όπως η σούπα στη Μόνα Λίζα. Πληθαίνουν παραδείγματα όπως αυτό των “μεταλλαγμένων”. Οι μεταλλαγμένοι σπόροι -η λέξη από μόνη της φαντάζει τρομακτική- δεν έχει αποδειχτεί να προκαλούν τίποτα κακό ακόμα. Ενώ ταυτόχρονα η ανάπτυξή τους θα δώσει ποικιλίες ανθεκτικές σε καιρικές συνθήκες και εδάφη και υπερπαραγωγικές σε ποσότητες που θα σταθούν ικανές να καταπολεμήσουν την πείνα σε χώρες της Αφρικής. Όμως οι ακτιβιστές σαμποτάρουν την έρευνα και ανάπτυξη αυτών (ένα παράδειγμα από τα πολλά).

Φαίνεται δηλαδή πως ο ισχυρισμός ότι ο σύγχρονος ακτιβισμός απευθύνεται περισσότερο στο συναίσθημα μάλλον ευσταθεί. Εκφράζει μια ρομαντική επιθυμία αλλά δεν έχει να προτείνει τη βιώσιμη λύση. Η λύση είναι ψυχραιμία, αποφυγή της καταστροφολογίας, ζύγισμα οφέλους-κόστους και εμπιστοσύνη στην επιστήμη και την τεχνολογία.

Από μια ανάρτηση που έκανα στο Facebook και νομίζω άξιζε να καταγράψω και εδώ:

Ας κάνουμε τη συζήτηση με τιμιότητα και ψυχραιμία.

Σημείο 1. Δεν έχει αλλάξει τίποτα στη βιολογία των θηλαστικών και στον τρόπο που αναπαράγονται. Αυτός ήταν ο τρόπος με τον οποίο η βιολογία αντιμετώπιζε το φύλο. Και είμαστε θηλαστικά.

Σημείο 2. Ο τρόπος που αναπτύσσεται το φύλο στον άνθρωπο είναι πιο περίπλοκος από ένα δίπολο και αυτό το γνωρίζαμε ήδη. Δεν είναι κάτι καινούριο. Γνωρίζαμε ότι πλήθος χαρακτηριστικών μας τα έχουμε και τα δύο φύλα και ότι η έκφραση αυτών των χαρακτηριστικών διαφοροποιείται πολύ στην έντασή του. Είχαμε πχ πάντα και ψηλές γυναίκες και μη τριχωτούς άντρες -για να πάρουμε ένα χοντροκομμένο παράδειγμα. Αλλά και για τα χρωμοσώματα και τις διαφοροποιήσεις τους επίσης γνωρίζαμε. Ξέραμε για τα ΧΧ και τα ΧΥ αλλά και για τους στατιστικά σπανιότερους συνδυασμούς τους. Οι επιστήμονες δηλαδή το ήξεραν σίγουρα. Και δεν είχαν θεωρήσει ότι αυτό συνιστά φάσμα στο φύλο. Γιατί άλλο το φύλο και άλλο το πώς αναπτύσσεται τελικά στο άτομο.

Σημείο 3. Αυτόματο δίκιο δεν έχουν οι αυθεντίες, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι και άσχετες με το θέμα τους. Δε μπορεί κανείς δηλαδή να ακυρώνει αυτόματα τον Ντώκινς, έναν από τους σημαντικότερους εξελικτικούς (έμφαση σε αυτό) βιολόγους της εποχής μας ότι τα έχασε και δεν ξέρει τι λέει ή ότι απλά θα πάρει πίσω αυτό που λέει τελικά. Ούτε και η επιστήμη είναι θέμα επιτροπών για να ξεκαθαρίζεται ένα ζήτημα με μια ανακοίνωση επιτροπής. Στην τελική, αν μπορεί να πάρει κάτι πίσω ο Ντώκινς, μπορεί τελικά να το πάρει πίσω και η επιτροπή.

Η συζήτηση δε γίνεται για αυτό. Η συζήτηση είναι πολιτική και ιδεολογική. Και δεν είναι κακό αυτό. Να γίνει. Γιατί χρειαζόμαστε μετατόπιση της έννοιας του βιολογικού φύλου τελικά; Γιατί αυτό συζητάμε. Τη μετατόπιση σε έναν ορισμό. Δε διαφωνούμε για την αναπαραγωγική στρατηγική των θηλαστικών. Ούτε και για τα χρωμοσώματα. Διαφωνούμε για το πού θα τοποθετήσουμε τον ορισμό.

Κάποιοι αισθάνονται ότι ο παραδοσιακός ορισμός αποκλείει άτομα και ότι η μετατόπισή του είναι προοδευτική κίνηση. Κάποιοι άλλοι εκτιμουν ότι η ουσία της ισότητας δεν έγκειται στα βιολογικά μας χαρακτηριστικά και ότι οι αλλαγές στους ορισμούς πρέπει να έχουν εξαιρετικά σοβαρό λόγο για να γίνουν. Αυτές οι δύο κατηγορίες μπορούν να τα βρουν μια χαρά μεταξύ τους και μπορούν να κάνουν τη συζήτηση με τιμιότητα και ψυχραιμία. Ανήκω στη δεύτερη.

Υπάρχει και τρίτη κατηγορία, αυτή λιγότερο συμπεριληπτικών ανθρώπων. Κι αυτοί φάσμα είναι. Άλλοι είναι απλά λίγο λιγότερο συμπεριληπτικοί, άλλοι είναι διστακτικοί, άλλοι είναι ίσως λιγότερο ενημερωμένοι, άλλοι είναι και φασίστες. Πιστεύω ότι λιγοστεύουν σε πλήθος με αυτή τη σειρά.

Βρισκόμαστε όμως στην εξαιρετικά εντυπωσιακή κατάσταση όπου δε διαφωνούμε τεχνικά (αναπαραγωγή θηλαστικών, χρωμοσώματα, κλπ) αλλά παρολαυτά διαφωνούμε με μεγάλη ένταση κι αυτό γιατί το ζήτημα έχει τεθεί ως ιδεολογική αντιπαράθεση.

Update:

Ας ακούσουμε τι λέει και η άλλη πλευρά στην οποία θα ήθελα ο αναγνώστης, αφού το διαβάσει, να εκτιμήσει την εξής κριτική από την πλευρά μου:

1. Το φύλο αντιμετωπίζεται ως “κατασκεύασμα”, δηλαδή κάτι τεχνητό, σα να μην υπάρχει στη φύση, σα να το εφηύρε ο άνθρωπος αυθαίρετα, σα να μην έχει τεράστια λειτουργική και νοηματική αξία.
2. Ακόμη αντιμετωπίζεται καθαρά με όρους εξουσίας (εξουσιαστής-εξουσιαζόμενος). Όχι μόνο είναι κατασκεύασμα και τεχνητό, όχι μόνο δεν είναι ένα φυσικό χαρακτηριστικό που το εντοπίζουμε στη φύση αλλά υπάρχει για να εξυπηρετεί σχέσεις εξουσίας.
3. Τέλος, είναι ένα εργαλείο στα χέρια του κακού καπιταλισμού που το εκμεταλλεύεται καταπιεστικά και χειριστικά για να κερδοσκοπήσει.

Αν αυτή η μανιχαϊστική ανάγνωση σας θυμίζει κάτι, ο θείος Μαρξ θα ήταν πολύ υπερήφανος.

Image credit: Why Biological Sex Is Being Undermined – Dr. Colin Wright, https://www.youtube.com/watch?v=-4WV9xv62f4

Ας κλείσουμε το αιώνιο αυτό φιλοσοφικό ερώτημα μια και καλή. Οι αριθμοί είναι ανθρώπινοι νοητική κατασκευή. Αλλά τα πλήθη, για τα οποία τους χρησιμοποιούμε, αυτά υπάρχουν στην αντικειμενική πραγματικότητα. Το ερώτημα έτσι μετασχηματίζεται στο αν υπάρχει και τι είναι η αντικειμενική πραγματικότητα. Εύκολο! Είναι η προσέγγιση της πραγματικότητας που όλοι έχουμε και θεωρούμε ότι την έχουμε με κοινό τρόπο. Έχει νόημα η πραγματικότητα έξω από την ανθρώπινη εμπειρία; Κακή ερώτηση. Το νόημα είναι κάτι που δίνουμε οι άνθρωποι. Αλλά η πραγματικότητα υπήρχε και πριν από τους ανθρώπους. Είχε τότε νόημα; Δεν ξέρουμε.

Να το λοιπόν, οι αριθμοί μετρούν πλήθη. Αλλά υπάρχουν τα πλήθη; Τι ερώτηση; Ένα κοπάδι ελάφια θα αντιμετωπίσει με τον ίδιο τρόπο μια αγέλη λύκων και ένα μοναχικό λύκο. Θα φοβηθεί κανείς το ίδιο μια μέλισσα από ό,τι ένα σμήνος μέλισσες. Θα ψάξει μια μαμά γάτα όλα τα γατάκια της όταν τα χάσει; Ίσως στα παραδείγματα αυτά δεν έχει σημασία ο απόλυτος αριθμός, το ακριβές πλήθος. Αλλά η εμπειρία το πλήθους υπάρχει. Οι άνθρωποι κάναμε την εμπειρία του πλήθους πολύ πολύ σημαντικότερη φυσικά, μετρήσαμε τα πάντα, βρήκαμε ιδιότητες στους αριθμούς, τους χρησιμοποιήσαμε για να φτιάξουμε τεχνολογία.

Καλά Χριστούγεννα!

Η πολύ ωραία σειρά του CosmoteTV, διαθέσιμη αυτή την περίοδο από το ERTflix, Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι μου έφερε στο μυαλό τη διαφορά στην κοσμοθεωρία σχετικά με τη γνώση ανάμεσα στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη (το δάσκαλο και το μαθητή). Για τον Πλάτωνα η γνώση προέρχεται από μέσα μας, είναι εσωτερική. Για τον Αριστοτέλη η γνώση προέρχεται από τον εξωτερικό κόσμο.

Σκέφτομαι λοιπόν ότι η επιστημονική γνώση είναι η πιο ισχυρή, η πιο αποτελεσματική γνώση. Έχει το στοιχείο της παρατήρησης, του σχηματισμού θεωρίας μέσα σε κάποιο αυστηρό πλαίσιο, του πειράματος, της επαλήθευσης (η διάψευσης) και, τελικά, της επαναληψιμότητας εντός του πλαισίου που έθεσε η θεωρία. Έτσι γίνεται χρήσιμη. Λειτουργεί ξανά και ξανά και ξανά!

Και αυτό αφήνει πάντα χώρο για να συνεχή βελτίωση.

Ξεκινά εσωτερικά από το άτομο, αλλά μόνο μέσα από την αλληλεπίδρασή του με τον κόσμο μπορεί να γίνει αξιοποιήσιμη. Λίγο πιο αριστοτελικά από ό,τι πλατωνικά, κατ’ εμέ, αλλά δεν έχει σημασία. Ίσως να μην είχε υπάρξει ο δεύτερος χωρίς τον πρώτο.